Wieś Rymacze¹ istnieje już prawie około 500 lat, bo w Lubomlu kościół murowany² zbudował król Polski Jagiełło Władysław (1386-1434), widocznie wtedy wioska już istniała³. Obecnie wioska składa się z 400 domów mieszkalnych, z czego połowa znajduje się po koloniach⁴ w okolicy. Wieś jest ulicówką (÷÷÷÷÷÷)⁵, czyli rozłożoną po obu stronach biegnącej przez nią drogi, domy mieszkalne przy drodze, w tyle zabudowania gospodarskie.

1. Kościół p.w. św. Izydora Oracza w Rymaczach
(wg stanu na koniec XX wieku, zasoby internetowe Google)

Wioska położona jest z północy ku południowi, rozciąga się na [przestrzeni] 2 km. W wiosce znajduje się kościół murowany⁶ [w] stylu renesansowym⁷, 11 lat jak zbudowany przez tutejszych parafian⁸ o 250 m odległy na północ od wioski, wznosi się na wzniesieniu 175 m n.p.m. W odległości 300 m na północno-wschód⁹, pomiędzy rzeczką Hapką a linią¹⁰ kolejową znajduje się cmentarz katolicki¹¹. Szpital i apteka założona¹² z końcem 1939 r. Siedmioklasowa, murowana szkoła piętrowa, ukończona w 1930 r. zbudowana przez tutejszych gospodarzy, znajduje¹³ się na początku wioski ze strony północnej.

Dom moich rodziców położony jest na 200 m od szkoły po lewej stronie drogi, z sadybą 1 ha 0435 m ziemi ogrodowej, nr działki 305, ze starym przodków naszych sadem¹⁴, popularne stoją dwa wiązy mające około 80 lat. Prawie śród wioski po lewej stronie jest poczta założona w 1940 r., przeniesiona ze stacji kolejowej Jagodzin, nieco dalej pośrodku wioski po prawej stronie znajdował się komitet wiejski. Klub zbudowany w 1940 r. znajduje się po lewej stronie drogi, tuż przy drodze idącej z wioski ku polom okolicznym. Tuż obok klubu stoi stara kapliczka wraz z cmentarzykiem, zbudowana jeszcze za caratu w 1905 r. W 500 m na zachód od wioski znajduje¹⁵ się stacja kolejowa Jagodzin przy linii¹⁶ kolejowej biegnącej ze wschodu ku zachodowi, łączącej Kowel z Warszawą. Obok stacji stoi czynny tartak. Na wschodzie w odległości 1 km przy drodze polnej [zwanej] „ścinka” stoi wiatrak i na południe na 500 m przy drodze polnej [zwanej] „pyryhin” stoi wiatrak. Wioska rozłożona jest wśród wzgórz otaczających ją [od] wschodu i północy, a od strony zachodniej rozłożyło się jezioro, [z] wbiegającą do niego rzeczką Hapką ze strony wschodniej. Zabytków historycznych wioska nie posiada. Podczas bitwy Tadeusza Kościuszki z Moskalami pod Dubienką i Uchańką, gdzie jest kopiec usypany na cześć jego, więc i w Rymaczach jest postawiony krzyż drewniany z tabliczką z wyrytymi słowami:

Rymacze są położone na zachodnich krańcach Wołynia przy rzece Bug, odległej od wioski na zachód na 3 ½ km. Rymacze leżą pod 23º 53' długości geograficznej wschodniej i pod 51º 11 'szerokości geograficznej północnej.

W zachodniej części okolicy rozłożyły się kolonie¹⁸ Rymacz jak: Nowiny¹⁹ i Zajezioro.
W odległości 5 km od Rymacz na północny-zachód rozłożyła się wioska Jankowce²⁰.
W wschodniej części okolicy są kolonie: Stróżki, Podczerniwie i Krzaki. Na południu są kolonie jak: Brzezina, Mutwica i Ostrowy. W odległości 1 km na północ rozłożona jest wioska Stary Jagodzin²¹ a na wschód o dwa km wioska Terebejki²² a nieco dalej bo na 3 km wioska Kupracze.

 
 2. Rymacze, wieś rodzinna Ojca, stan na dzień 27.08.1940 r. (rysunek odręczny)

Najbliższe miasto Luboml położone na wschodzie w odległości 11 km jest miastem rejonowym. A 30 km na zachód znajduje się miasto Chełm. Na 15 km na południe znajduje się miasto Dubienka.

Teren okolicy Rymacz jest równinno-nizinny z nieco uwypuklającymi się wzniesieniami na wschodzie wioski, gdzie jest 187 m n.p.m. i na północnym-wschodzie, gdzie jest 175 m n.p.m. Na północ od wioski Rymacze, pomiędzy Starym Jagodzinem a Jankowcami rozciąga się błoto [zwane] „Staw”, z roku na rok zanikające, [które] pokopane rowy melioracyjne [stopniowo] osuszają.

Utwory kredy najmłodsze są w okolicy Rymacz. W okolicy Rymacz na głębokości 11 m pod warstwą czwartorzędu zostały znalezione piaski kwarcowe 1/2 m miążności . Badania geologiczne okolicy wykazały we wsi Rymacze występowanie utworów kredowych na głębokości około 12 m a więc na poziomie 173 m n.p.m. 

3. Okolice Rymacz (źródło: niemiecka mapa wojskowa, OKH/Gen. StdH, 1941 r., stan na VII 1943).

W pobliżu jeziora kreda zapada głębiej; wiercenia dokonane do głębokości 20 m nie wykazało warstw kredowych, czyli że kreda leży tu poniżej 150 m n.p.m. Fakt ten wskazuje na stromy spadek powierzchni kredy ku zachodowi. Na obszarze leżącym pomiędzy jeziorem Rymacze a Bugiem utworów kredowych nigdzie nie znaleziono; należy przypuszczać, że kreda zapada tu łagodnie ku zachodowi w stronę obecnego Bugu. Stok powierzchni kredowej pod Rymaczami jest granicą pomiędzy lodowcowymi²³ a polodowcowymi²⁴ utworami. Na zachód od jeziora leży gruba warstwa młodszych warstwowanych utworów czwartorzędowych. Są to różnej wielkości otoczone piaski, zawierające okruchy skał krystalicznych. W kilku poziomach pojawiają się warstwy gliniaste, z których jedna na głębokości 14 m posiada charakter mady rzecznej, zawierającej drobne szczątki roślinne. Wzgórze leżące na wschód od Rymacz pokrywa 4-5 m warstwa moreny podesłana piaskami lub glinami warstwowanymi²⁵. W spągu utworów warstwowanych, a w stropie kredy, znajduje się 50 cm warstewka drobnego piasku kwarcowego, stanowiąca niewielką resztkę powierzchni trzeciorzędowej.

 
4. Profil geologiczny okolicy jeziora Rymacze (Jez. Jagodzińskie).

Gleby okolicy Rymacz są piaszczyste, gdzie niegdzie pod warstwami piasku znajdują²⁶ się gliny. Natomiast ogrody wioski są na pół czarnoziemne, dość urodzajne, ogrody położone od strony jeziora są czarnoziemem²⁷. Zdatność urodzajności gleby jest średnia. Zbiór z 1 ha na ogrodach wynosi 10 q żyta, 80 q ziemniaków, natomiast z okolicznych pól z 1 ha 8 q żyta, 70 q ziemniaków. Ziemię nawożą tylko gnojem. Na polach zasiewają ze zbóż ozimych: pszenicę jarą, jęczmień, owies, hreczkę²⁸, groch, proso, z roślin okopowych: ziemniaki, buraki cukrowe i pastewne, marchew, z roślin oleistych: rzepak, len i konopie, z roślin ogrodowych: kapustę, brukiew, rzepę, cebulę, czosnek, ogórki, dynie, pomidory, fasolę, kukurydzę, słoneczniki i mak. Głównym artykułem spożywczym jest żyto i ziemniaki.

Chutor²⁹ mego Ojca znajduje³⁰ się oddalony na 2 km na południe od wioski nad drogą idącą z Lubomla do Rakowca na kolonii³¹ Stróżki. Jest 8 ha 2331 m ziemi, nr działki 472, razem z sadybą³² jest 9 ha 2766 m ziemi. Ziemia jest piaszczysta, miejscami z drobną gliną lepką, potrzebuje nawozów, bez nawozu jest mało urodzajną.

Okolica Rymacz leży w klimacie umiarkowanym, (tu odręczny wtręt: pośrednim) jako też cała Polska, gdyż nie spotykamy wielkich różnic w temperaturach średnich najcieplejszego i najzimniejszego miesiąca. Amplituda czyli oba dodane średnie miesiące ciepła i zimna, np. na wschodnich krańcach Europy amplituda dosięga 40° C (stycznia –16° C a lipca + 24° C). W okolicy najgorętszy miesiąc lipiec +18° C, najzimniejszy styczeń –6° C, [jest to] temperatura średnia ciepła i zimna tych miesięcy. Amplituda roczna wynosi 24° C. Dwa główne kierunki wiatrów: zachodnich (także płn.- [zach.] i płd. – zach.), na ogół wilgotnych; wschodnich (także płn.- [wsch.] i płd.- wsch.), przeważnie suchych. Wiatry wiejące z kierunków zachodnich dają u nas przewagę warunkom klimatycznym, panującym na zachodzie Europy, a więc wpływy klimatu oceanicznego; odwrotnie, wiatry z kierunków wschodnich dają przewagę wpływom³³ klimatu lądowego.

Biorąc jako średnie dla całej Polski, stosunki panujące w Polsce Środkowej stwierdzimy, że trzy miesiące zimowe (grudzień, styczeń i luty), mają średnią temperaturę niższą od 0° C (-2°C, 4°C, -2° C), zaś trzy miesiące letnie (czerwiec, lipiec i sierpień) wyższą niż 15° C ( 18° C, 19° C, 18° C). Marzec i listopad mają średnią po 3° C, a kwiecień i październik mają taką samą temperaturę średnia jak rok (8° C), maj zaś i wrzesień około 14° C. Jeśli chodzi o rozkład opadów na poszczególne miesiące i pory roku, to cechą znamienną naszego klimatu jest to, że największa ilość opadów przypada na najgorętszy miesiąc lipiec i w ogóle na trzy miesiące letnie, najmniejsze zaś na luty i w ogóle na trzy miesiące zimowe. 

Największe jednak zachmurzenie i największa częstotliwość³⁴ opadów³⁵ wypadają jednak w zimie. Zachmurzenie średnie w Polsce wyrażone w skali od 0-10 wynosi 6,4 (lata 1886-1910) i rozkłada się na poszczególne miesiące jak następuje:

Na Wołyniu i w naszej okolicy opady roczne wynoszą od 550-600 milimetrów.

150 m na zachód od wioski rozłożyło się jezioro Rymacze nazwane także „Oko”. Jego tafla błękitnej wody z północy jest szerszą, ku zachodowi zwężała³⁶ się, [ma] kształt elipsy. Pierwotne zagłębienie jeziora zostało w znacznym stopniu wypełnione materiałem³⁷, dostarczanym przez rzeczkę uchodzącą do niego ze wschodu, a posiadającą obszerne dorzecze. Zdążyła ona u ujścia swego usypać piaszczystą deltę o przeszło hektarowej powierzchni. Przekopanie kanału odpływowego [o nazwie] „Śluza” wpłynęło na obniżenie poziomu jeziora. Na brzegach powstały szerokie torfowiska, a jedynie wschodni odcinek. deltowy jest piaszczysty. Fakty te wskazują na wielostronne zanikanie jeziora, toteż obecna jego głębokość wynosi zaledwie 9 m, co jest niezmiernie mało, jeżeli weźmiemy pod uwagę, że jest to drugie, co do wielkości jezioro Polesia Wołyńskiego.

10. Pomiary głębokości jeziora Rymacze (Jez. Jagodzińskie)

Łąki i pastwiska są suche, położone w miejscach niższych, dookoła jeziora, po brzegach rzeczki, bujniejsze trawy porastają w terenie [dolinie] rzeki Bugu, sianokosy. Rolnicy sieją na trawę: kończynę, lucernę, saradelę³⁸ , wykę i trawy siewne. W niezbyt odległych przestrzeniach od wioski w promieniu 5 i 7 km na południe i południowy-zachód³⁹ rozciągają się lasy. Lasy są mieszane z przewagą iglastych, które porastają piaszczyste ziemie. Jednak są one co roku rzadsze, z powodu trzebienia ich, w drodze opałowej okolicznych wiosek i na cele przemysłowe państwa.

Na południe 5 km od wioski znajduje⁴⁰ się las liściasty „Ostrowy”. W 7 km na południowy- zachód⁴¹ jest las iglasty „Sadowina”, za nim ciągną się lasy iglaste [wsi] Zamłynia i inne. Na zachodzie o 7 km od wioski znajduje⁴² się nad Bugiem las iglasty „Wilczy Przewóz”.

Ze zwierząt domowych lud okoliczny utrzymuje konie, jako zwierzęta pociągowe, krowy, [jako] zwierzęta mleczne, owce, dają wełnę, trzymają przy domu: koty, psy, króliki. Z ptaków domowych trzymają: kury, gęsie, kaczki, indyki⁴³, jako ptactwo jajonośne, gołębie jako ptactwo rozkoszne i pokarm mięsny. W lasach okolicznych żyją zwierzęta: kozy, sarny, lisy⁴⁴, dzikie świnie, zające, wiewiórki, kuny. W rzekach żyje mnóstwo ryb jak: szczupaki, płoć, okonie , kolki, karasie, sumy, węgorze, piskorze⁴⁵. Z ptaków żyją: dzięcioły, szpaki, kosy ,wróble, wrony, kruki, sroki, dzikie gołębie, słowiki, kuropatwy, sowy, jastrzębie myszołowy, z ptaków błotnych: bociany, dzikie gęsie i kaczki, czaple, mewy, żurawie, bekasy, czajki, z ptaków przylotnych i odlotnych: jaskółki⁴⁶ i inne. Z jadowitych zwierząt: węże, żmije i jaszczurki. Z płazów: żaby.

W Rymaczach jest 1886 mieszkańców. Ludność jest niejednolita, przeważają Polacy⁴⁷, resztę mały procent stanowią Ukraińcy⁴⁸ i Żydzi⁴⁹. Religia rzym.- katolicka. Gęstość zaludnienia w okolicy wynosi od 30-60 mieszkańców na 1 km [kwadratowy]⁵⁰.

Szczególnych bogactw naturalnych⁵¹ okolica nie posiada a tylko na 250 m na południe od wioski, na wzniesieniu znajduje⁵² się cegielnia [kopalnia gliny], warstwa gliny plastycznej, koloru szarego, z domieszką czerwonej, zalega tuż pod powierzchnią urodzajnej gleby. Z okolicznych błot ludność wydobywa torf, który po wysuszeniu służy jako materiał⁵³ opałowy.

R y m a c z e, dnia 26.02.1941 r.    (-) T. Iwańczuk, podpis nieczytelny.