WERSJĘ ELEKTRONICZNĄ OPRACOWAŁ TADEUSZ BROŻBAR i ANDRZEJ MIELCAREK

ŁUCK - KIWERCE - KOWEL

llnówka (7 km.). Obok wieś Kiwerce, z dworem gdzie w roku 1861 urodziła się powieściopisarka Gabryela z Piotrowskich Zapolska (ob. wł. Kulczyckich).

Kiwerce (15 km.) stacja węzłowa z linją Kowel - Równe położona wśród lasów, 7 km. od wsi tej nazwy. Obok stacji powstała osada z kilku tartakami, ma tu też siedzibę nadleśnictwo, leśnictwo i sąd pokoju Jest tu niewielkie letnisko. Wśród mieszanego lasu sosnowo-dębowego stoi tu kilkadziesiąt willi a między niemi kolonja urzędnicza. Letnicy przybywają tu głównie z Wołynia i lubelskiego. Kąpiele w jeziorku. Restauracja najlepsza na dworcu, pozatom Bronisławy Markowskiej i Klary Jankelsohn, oraz gospody Moszka Jankelsohna, Arona Kirchmana i Hersza Bidy.

Na północ od Kiwerzec ciągną się moczarowate i zalesione równiny Wołyńskiego Polesia. Biegnie przez nie ku północy kolej wąskotorowa, Kiwerce-Sitnica zbudowana w czasie wojny. Leży przy niej Trościaniec (20 km.) wieś która według ruskiego przysłowia ludowego stanowi południowe kresy Polesia. (Trostenec, Polisia konec).

11 km. na wschód z Trościeńca leży Zofiówka, osada przemysłowa o kilkuset mieszkańcach, do której najdogodniejszy dojazd prowadzi wprost z Kiwerzec (22 km.). Rozwija się tu szczególnie przemysł garbarski i istnieje przeszło 20 niewielkich garbarni. Pozatem zamieszkuje ją dużo żydów, trudniących się rolnictwem. Osada zbudowana jest na palach, wśród moczarów, a w czasie roztopów wiosennych domy stoją jakgdyby na wodzie. Nowy kościół drewniany, z drzewa sosnowego i dębowego, fundacji ks. Radziwiłłów, dość znacznych rozmiarów. W czasie wojny wybudowali tu żołnierze austryjaccy w r. 1916 drewnianą kaplicę na cmentarzu. W okolicy typowe drogi poleskie, wykładane drzewem.

Końcową stacją kolejki jest Silnica. (28 km.). 8 km. na północ od której leżą w bagnistej okolicy Kołki, miasteczko nad Styrem o 4500 m. Dojazd możliwy też od położonej 30 km. na północ stacji w Maniewiczach, względnie parowcem po rzece Styrze, z Rożyszcz, lub Łucka. W miejscu jest hotel bez nazwy, oraz restauracja Szpica. Wśród mieszkańców 60% żydów. Niegdyś słynęły Kołki z jarmarków, W Kołkach odbywają się duże targi tygodniowe, na których w lecie i w jesieni sprzedaje się mnóstwo jagód, grzybów i orzechów, gdyż Kołki koncentrują handel niemi. Mieszkańcy trudnią się wyrobem koszałek, sit i t.p. Kozacy Chmielnickiego wyrżnęli tu w r. 1649 tak wielką liczbę żydów, że dotąd trwa tradycja o grobli zasłanej ich trupami. Dobra należały niegdyś do Sanguszków, którzy tu mieli zamek, później Radziwiłłów, Leszczyńskich, w XIX wieku Kożuchowskich. Kościół drewniany z r. 1664, fundacji oboźnego koronnego Samuela Leszczyńskiego, ulegt zniszczeniu podczas wojny, kiedy zawzięte bitwy toczyły się na linji Styru. W budowie kościół murowany. Kilka cerkwi przeważnie zniszczonych w czasie wojny.

Zachód. 10 km. na wschód leży wśród lasów i moczarów wioska Koszyszcze, polożona na linji walk legionów polskich w r. 1915. Nie dochodząc do wsi 4 km. na zachód od niej przy drodze z Kołek cmentarz legionistów poległych w r. 1915 w bitwie pod Koszyszczami. Jest tu 46 mogił, przeważnie nieznanych z nazwiska żołnierzy.

12 km. na północ z Trościańca, względnie 12 km. na zachód z Sitnicy, leży nad Styrem Czetwertnia gniazdo rodu Czetwertyńskich. Dojazd statkiem. Włość tutejsza, aczkolwiek książęca, nie była zbyt duża (180 km.²) i dość bezludna. W r. 1625 dobra należały do ks. Zbaraskich, po ich wygaśnięciu przeszły na Horainów, w r. 1750 wróciły do Czetwertyńskich. Po klasztorze Przemienienia Pańskiego, fundowanym w XVI wieku przez Czetwertyńskich, pozostała cerkiew murowana, wzniesiona w r. 1600. Nowy zamek zbudowali oni na przeciwnym brzegu Styru w Borowiczach, zwanych niegdyś Nową Czetwertnia, które w XIX w. nabył Rosjanin Kopczerow.

Przy głównej linji kolejowej w stronę Kowla najbliższą za Kiwercami stacją kolejową jest Rożyszcze (32 km. od Łucka), miasteczko nad Styrem o 3.300 mieszk. posiadające sąd pokoju, Hotele: Europejski przy ul. Kolejowej 6, i drugi przy ul. Szpitalnej 18. Restauracje Buka przy ul. Trzeciego Maja 57 i Haresego przy ul. Kowelskiej 13, Kawiarnia Załuskiego przy ul. Trzeciego Maja 142. W czasie wojny miasto uległo zniszczeniu, obecnie odbudowuje się powoli. Cerkiew, kościół i synagoga. Z nadania księcia Lubarta było Rożyszcze centrem dóbr władyków ruskich. Rożyszcze, gdzie mieszka wielu Niemców, którzy tu mają kościół ewangelicki należą do najbardziej czystych miasteczek na Wołyniu, posiadają oświetlenie elektryczne i kino. Stara figura św. Jana. Dojazd z Łucka możliwy też autobusem (23 km.) lub statkiem po Styrze.

W okolicy liczne kolonje niemieckie rozrzucone wśród poleskich lasów i bagien. W czasie wojny toczyły się tutaj gorące walki, a ich pamiątką jest cmentarz wojenny w sąsiedniem Żołobowie, na którym spoczywają zwłoki 1800 żołnierzy rosyjskich, niemieckich i austryjackich. Stoi tu też kaplica.

Z Rożyszcza kursują w lecie statki osobowe po Styrze do Kołek i do Łucka. 18 km. na północ leży nad Styrem miasteczko Sokul, o 1400 m. z dwoma cerkwiami i drewnianym kościołem katolickim z r. 1784. Jest to gniazdo kniaziów Sokulskich, później ks. Zbaraskich, Jełowickich, wreszcie Stępkowskich. Ładny pałac Stępkowskich z parkiem, naokoło którego zachowały się dawne wały zamkowe. Niedaleko kościół.

Między Sokulem a Rożyszczami leżą nad Styrem Wiszenki, z kościołem drewnianym z r; 1771 oraz wałami po zamku. Zachowały się one też w kolonji Jurydyka (10 km. z Rożyszcz). Na północ od Styru pod Sokulem i Czetwertnią ciągną się obszerne, przeważnie nagie bagna, sięgające na wschód aż po Kołki, teren walk z roku 1916 - 17 Noszą one nazwy: Wielkie Błoto, Błoto Dymieniec, Czeremoszyńskie, Mołczanowa, Połtorykowszczyzna i t.d.

Za Rożyszczami przebiega pociąg lasy, wśród których leży stacja Perespa (44 km,) w okolicy między Styrem a Stochodem, zniszczonej przez wojnę. W sąsiedztwie liczne kolonje niemieckie. W dalszym ciągu przekracza tor kolei rzekę Stochód.

Hołoby (59 km.), niegdyś dobra Wilgów, Podhorodeckich i Ronikierów, później częściowo rozparcelowane między Czechów. Obecnie dobra p. Mianowskiej. Restauracja Adamczyka, pokoje gościnne u Lejkacha i Szafira (z rest.). Główną ozdobą wsi jest kościół o krzyżowem założeniu, barokowy, wzniesiony w r. 1711-28 przez Józefa Jeruzalskiego, podstolego podlaskiego. Wieża uszkodzona przez Niemców w czasie wojny. Wewnątrz freski rokokowe, również częściowo zniszczone. Obok probostwo o wyglądzie staropolskiego dworu z połowy XVIII w., z podwójnie łamanym dachem i budynkiem mieszkalnym, przerobionym z bramy wjazdowej do nieistniejącego już pałacu Ronikiera. Cztery figury z r. 1711, z nich jedna uległa zniszczeniu w czasie wojny. Obok wsi kolonja zamieszkała przez 70 rodzin Niemców i Mazurów.

4 km. na północ Brzuchowice, gdzie barokowa figura M. Boskiej z r. 1711 uległa w r. 1916 zniszczeniu przez wojska niemieckie, podobnie jak w niedalekim Stachowie.

10 km. na północ od Hołobów Mielnica, żydowskie miasteczko o 2.400 m. Jest to osada bardzo stara, która już w XIV w. była miastem. Przed wojną posiadała cerkiew, kościół, synagogę, browar, cegielnie i dwa młyny. W czasie wojny uległa zniszczeniu. Kościół niegdyś empirowy, fund. w r. 1802 przez hr. Grocholskieh, zamienili Rosjanie na cerkiew, przenosząc parafję do Hołobów. W czasie wojny uległ on takiemu zniszczeniu przez Niemców w r. 1916, że pozostały z niego tylko nagie mury. Posiadał on słynny obraz M. Boskiej, malowany na blasze, który miał Sobieski mieć w obozie na wyprawie pod Wiedeń, oraz piękny obraz św. Franciszka pędzla Czechowicza z połowy XVIII w. W r. 1650 dobra należały do Kaszowskich, później Grocholskich. W XIX w. przeszły na Korzeniowskich, Radziszewskich, później Czarneckich.

8 km. na wschód z Mielnicy leży Wielick, gniazdo kniaziów Wielickich, wieś o 800 m. z cerkwią drewnianą z r, 1875. Są to dawne dobra Sapiehów. Mieli tu oni piękny staropolski dwór drewniany, z dachem mansardowym z połowy XVIII w., niegdyś dworek myśliwski ks. Józefa Sapiehy. Posiadał on tu galerję obrazów, w której było wiele dzieł Sylwestra de Mirysa. W parku rosły stare aleje klonowe i lipowe. Po Sapiehach przeszły dobra na Łobaczewskich, z których szambelan Ignacy Ł. fundował w r. 1804 cerkiew unicką. Z czasem park i pałac zniszczały bez śladu. Pamiątką bitew z czasów ostatniej wojny są trzy niemieckie cmentarze wojenne w lesie, gdzie pochowano 1200 poległych.

2 km. na północ Sielec, z cerkwią z r. 1806, fundacji Tomasza Zakaszewskiego. Niegdyś był tu kościół Bernardynów. Przy folwarku Podlesie uroczysko Kopciów Gaj, gdzie przebywał ze swą brygadą gen. Kopeć, dążąc do połączenia się z Kościuszką.

7 km. na wschód od Wielicka nad Stochodem leży małe miasteczko Janówka, z cerkwią, przerobioną z kościoła Bernardynów, fundacji Wiśniowieckich. W czasie wojny została całkowicie zniszczona przez Niemców.

22 km. na południowy zachód od Hołobów, leży miasteczko Jezierzany (Ozierany), o 1.300 m., położone nad jeziorem. Są to dawne dobra biskupów, później Zagórskich. Cerkiew i synagoga. W sąsiedztwie liczne kolonje niemieckie i czeskie, a z tych ostatnich największa jest Kupiaczów. We wsi jest cerkiew, w kolonji, mającej ponad 1000 mieszk., murowana kaplica husycka. Włość Kupiaczowska władyków włodzimierskich, darowana im przez ks. Romana Mścisławowicza, obejmowała obszar 160 km.² z miasteczkiem Jezierzanami.

Lubitów (74 km.) wieś o 1000 m. z cerkwią.

Kowel (75 km.) miasto powiatowe o 26.000 m. (przeważnie żydów) położone nad rzeką Turją, węzeł 5 linji kolejowych. Hotele: "Wersal", ul. Sienkiewicza, "Astorja", ul. Królowej Bony 4, "Polonia", ul. Łucka 135, "Bristol", ul. Łucka 137 "Europa", ul. Kolejowa 73, "Metropol", ul. Kolejowa 77 "Łódzki", ul. Kolejowa 76, "Belle Vue", ul. Łucka 131. Restauracje: Kolejowa na dworcu, Bar Amerykański, ul. Łucka 161, "Kresówka", ul. Kolejowa 59, Krakowska, ul. Kolejowa 3, "Kotkiewicza", ul. Kolejowa 60, "Europa", ul. Łucka 189, Kawiarnie: przy ul. Kolejowej 63, Udziałowa, ul. Łucka 16z Warszawska, ul. Kolejowa 74. Autobusy kursują z Kowla do Ratna, Brześcia i Łucka.

Do r. 1518 był Kowel wsią Sanguszków na Kamieniu i Niesuchojeżach, której dopiero Zygmunt I nadał prawo magdeburskie. Włość kowelska posiadała na dość bezludnym obszarze 900 km.² zaledwie siedem wsi, wśród nich Myzowo i Stary Koszer, oraz trzy miasteczka, a to Kowel, Wyżwę i Milanowicze. Włość ta nabyta przez królowa Bonę od Sanguszków, została zamieniona na starostwo niegrodowe, które w końcu XVI w. otrzymał Rosjanin ks. Kurbskij (+ 1583), później jednak wróciło ono do Korony. Po powrocie z wygnania w r. 1773 wojewody krakowskiego Wacława Rzewuskiego, sejm nadał mu starostwo tutejsze na własność dziedziczną, lecz rząd rosyjski po r. 1831 skonfiskował dobra Rzewuskm. W XVI w. posiadał Kowel klasztor prawosławny, przeniesiony w pocz. XVII w. do Mielec.

Z nieznacznego miasteczka wzrósł Kowel na jedno z większych miast Wołynia dopiero w drugiej połowie XIX w. dzięki temu, że stał się stacją węzłową dwóch linji kolejowych, do Lublina i Brześcia, do których w czasie wojny przybyły linje do Kamienia Koszyrskiego i Włodzimierza. Okazały dworzec kolejowy zniszczony w czasie wojny, został obecnie odnowiony. Kościół drewniany z XVIII w., odnowiony w r. 1854, jest cennym zabytkiem dawnego budownictwa drzewnego, szczególnie wewnątrz. Charakterystycznym zabytkiem architektury drzewnej jest też stojąca naprzeciw kościoła stara cerkiew drewniana. W budowie nowy kościół murowany staraniem proboszcza ks. Sznarbachowskiego.

Okolica płaska, nie interesująca. Niewielkie wzgórza ciągną się w kierunku zachodnim. W uroczysku Okopy (2 km. od miasta) pozostały resztki okopów, prawdopodobnie z r. 1812. Zbudowany przez Rosjan pomnik na pamiątkę zdrady austryjackiego korpusu w r. 1812 został zburzony podczas wojny światowej.

Z czasów wojny liczne cmentarze wojenne. Największym wśród nich jest cmentarz "Na Górce", 3 km. od miasta, gdzie pochowano 1820 żołnierzy niemieckich i austryjackich, oraz 300 Polaków. Na cmentarzu katolickim przy ul. Łuckiej pochowano 900 Niemców, którzy mają dwa duże pomniki i 300 Austryjakńw. Na cmentarzu prawosławnym spoczywa 300 Rosjan.

We wsi Werbka (4 km.) w krypcie pod cerkwią św. Trójcy pochowano zwłoki ks. Kurbskiego (+ 1583), nadto u wejścia do cerkwi pochowano w r. 1825 gen. Kosowa.

wstecz     do góry      dalej

(c) 2003 A. Mielcarek, T. Brożbar