WERSJĘ ELEKTRONICZNĄ OPRACOWAŁ TADEUSZ BROŻBAR i ANDRZEJ MIELCAREK

RÓWNE - KORZEC

Na wschód od Równego leży szeroki, żyzny i gęsto zaludniony pas kraju, pozbawiony kolei, dla którego główną arterją komunikacyjną jest szosa z Równego do Korca (65 km.) zbudowana przez Rosjan w celach militarnych. Należała ona do najlepiej utrzymanych gościńców Wołyńskich. Systemem rosyjskim biegnie przez pola, pozostawiając (z małymi wyjątkami) na uboczu nietylko wioski, ale nawet miasteczka. Stojące co 16 km. byłe rosyjskie stacje pocztowe, obecnie częściowo zajęte przez posterunki policji państwowej, przypominają ożywiony ruch pasażerski, jaki niegdyś przed zamknięciem granicy panował na tej szosie, przecinającej żyzne a kolei pozbawione okolice Wołynia. Szosa w części zachodniej t. j. od Równego po Horyń jest szutrowana bazaltem z Berestowca, w części wschodniej od Horynia granitem z Korca. Aleje, jakie ją niegdyś zdobiły, zostały wycięte, a obecnie monotonję bezdrzewnej równiny przerywają jedynie słupy telegraficzne.

Komunikację osobową pomiędzy Równem a Korcem ułatwiają autobusy pocztowe i prywatne. Autobusy pocztowe kursują od 1 kwietnia 1927 r., odchodzą z Równego o g. 10-tej, z Korca (urząd pocztowy) o g. 7 rano. Całą drogę (65 km.) przebywają w dwie i pół godziny, przy czem po drodze zatrzymują się w Hoszczy (32 km.) przy dworcu szosowym. Cena biletu z Równego do Korca wynosi 8 zł. z Równego do Hoszczy 6 zł. Urzędnicy, oficerowie i dzieci do lat 10 mają 25% zniżki. Bagaż ręczny bezpłatnie, większy 10 gr. za 1 kg.

W odległości 9 km. od Równego, 3 km. na północ od szosy, zwraca uwagę okazały kompleks budynków fabrycznych i mieszkalnych. Jest to likwidująca się cukrownia Żytyń - Horodyszcze. Cukrownia ta znana pod nazwą "Elucja" założona była przez Blocha i Raca. Do czasu wojny europejskiej cukrownia przerabiała na rafinadę nietylko melasę z cukrowni wołyńskich, lecz sprowadzała ją z lubelskiego i innych okolic. Z szosą państwową połączona jest prywatnym gościńcem (3 km.). Obecnie z powodu warunków produkcji ten największy ośrodek kultury i ducha polskiego, posiadający wzorową szkołę, ochronkę, szpital, kooperatywy, okazałe domy mieszkalne, stopniowo zamiera. Element polski pozbawiony pracy w cukrowni znajdującej się w stanie likwidacji, rozchodzi się po całej okolicy w poszukiwaniu zarobków. Dobra tutejsze należały niegdyś do Radziwiłłów, potem do Horodyskich.

12 km. za Równem za byłą karczmą "Netreba" zbacza w lewo ku północnemu wschodowi droga jezdna do oddalonego 10 km. od gościńca miasteczka Horyngrad, zwanego przedtem Krupy i dotychczas noszącego jeszcze tą podwójną nazwę. Restauracja Pawłowskiego. Są to dobra niegdyś Czetwertyńskich, potem Radziwiłłów, od r. 1777 znowu Czetwertyńskich, w końcu XIX wieku Mazarskich. Cerkiew empirowa z roku 1815 Fundacji ks. Gabryela Czetwertyńskiego. Kościół niegdyś parafialny, uległ kasacie przez Rosjan. Obecnie podjęto prace celem jego odbudowy. Stara figura św. Anny. Miasteczko leży na lewym brzegu Horynia.

3 km. na północ od Horyngradu leży na lewym brzegu Horynia wioska Szubków, z dworem i cerkwią. Na jej terytorium założyli Rosjanie wśród lasów na Horyniem duży obóz wojskowy. W r. 1924 założono tu szkołę gospodarstwa rolnego, która dobrze prosperuje i ma duże znaczenie w życiu okolicy, podnosząc kulturę rolną i szerząc oświatę wśród okolicznych włościan ruskich i osadników wojskowych. Kilka osad wojskowych powstało w szczególności na terenie dawnego pola ćwiczeń artylerji rosyjskiej. Na cmentarzu prawosławnym stara kaplica.

Na przeciwnym brzegu Horynia cokolwiek dalej na północ miasteczko Tuczyn, liczące 2.500 mieszkańców. Jest to gniazdo rodu Siemaszków, w r. 1650 należało do Daniłłowiczów, później do Lubomirskich, wreście Walewskich. Fundacji ks. Stanisława Lubomirskiego są dwie cerkwie drewniane, a to Przemienienia Pańskiego z r. 1730 oraz Paraskewy z r. 1711. Kościół murowany w klasycznym stylu z r. 1796, fundacji Walewskich. Ich fundacji jest też przydrożna kapliczka przy skrzyżowaniu ulicy Szerokiej, Zamkowej i Luterańskiej.

Powracamy do szosy Równe-Korzec. Na 25 kilometrze z lewej strony wznoszą się okazałe gmachy cukrowni w Babinie, założonej w r. 1905. Po jednej kampanji cukrowniczej w r. 1914 cukrownia ta w czasie wojny została zrujnowana i dopiero w r. 1924 została odbudowana i uruchomiona przy pomocy kapitału czeskiego. W miejscu spółdzielnia "Jedność". Dobra tutejsze należały niegdyś do Babiskich, później do Radziwiłłów, Korzeniowskich i Małyńskich.

2 km. dalej skręca ku północy droga do oddalonego 3 km. na północ od szosy Drohobuża, wioski położonej malowniczo na lewym wysokim brzegu Horynia. Jest to stary gród ruski, niegdyś stolica jednego z księstw dzielnicowych wołyńskich. Pierwsza wzmianka o Drohobużu pochodzi z r. 1085.

W wieku XI, XII, XIII był Drohobuż stolicą Rurykowiczów i handlowym grodem, o czem świadczą liczne wykopaliska monet. Księstwo którego był stolicą nazywało się Pohoryniem. Książęta tutejsi później nazywali się kniaziami Drohobuskimi. W r. 1230 wszedł Drohobuż w skład księstwa łuckiego, a w r. 1371 przeszedł na ks. Ostrogskich. Jeszcze w XVI wieku był Drohobuż.

Po Ostrogskich przeszły dobra na Zasławskich, później na Sanguszków, z których ks. Janusz Sanguszko w r. 1703 oddał tutejszą ordynację bocznej linji. Włość Drohobuska była wówczas zaledwie resztką dawnego księstwa, składała się z miasteczka i 5 wsi, o 45 km. kw. obszaru. Po Sanguszkach przeszły dobra na Koniecpolskich, Walewskich, Zawiszów, Jodków, a wreszcie do Rosjan Rakowiczów, w których ręku dotychczas pozostają.

W pięknym położeniu na krawędzi wzgórza dominującego nad doliną Horynia, stoi w miejscu dawnego zamku nowy dwór. Po zamku zachowała się jedynie okazałych rozmiarów okrągła baszta ceglana z gotyckim oknem, która stoi koło domu na skraju wąwozu. Są też dawne wały, a pod dworem ogromne lochy. Obronność grodu ułatwiało niegdyś z jednej strony urwisko ku Horyniowi, a z dwóch innych stron głębokie wąwozy.

Na sąsiednim wzgórzu stoi monaster Uspieński. Istniał on tutaj już w początkach XI wieku. W czasach unji w latach 1644-1834 pozostawał w ręku Bazylianów, do których należała wieś Drozdów. Po Bazylianach pozostała cerkiew z r. 1786 zbudowana w stylu klasycznym, którą po kasacie Bazylianów zamieniono na parafialną. Ponadto jest we wsi filialna cerkiew drewniana.

2 km. na zachód nad Horyniem leżą Raśniki, wieś położona również na wyżynie w czarnoziemnej okolicy. Dobra tutejsze należały niegdyś do Łaźnińskich, od r. 1807 Steckich, później Rosjanina ks. Abamelek. Piękny pałac z dużym parkiem o powierzchni 12 dziesięcin.

Szosa Równe-Korzec 31 km. za Równem przekracza rzekę Horyń, poczem na wyżynie za mostem mijamy stację pocztową, postawioną w połowie drogi między Równem a Korcem. 2 km. na południe od tej stacji leży miasteczko Moszcza, liczące 2.000 mieszkańców. Było ono centrem włości złożonej z 10 wsi, o 160 km. kw. obszaru stanowiło gniazdo rodziny Kierdejów-Hoyskich i należało do najzamożniejszych siedzib szlacheckich na Wołyniu. Na północ od miasta przy drodze do gościńca pozostały wały i resztki murów dawnego zamku. W pierwszej połowie XVII wieku była Hoszcza jednem z głównych na Wołyniu gniazd arjańskich, a na miejscu kościoła i szkoły arjańskiej znajduje się obecnie uroczysko Monasterszczyska. Uczniem tutejszych szkół arjańskich około r. 1600 był Dymitr Samozwaniec, który swą edukację uzupełniał w klasztorze w Dermaniu. W połowie XVII wieku należała Hoszcza do wojewody Kisiela, w r. 1775 do Lenkiewiczów, w XIX wieku do Walewskich. Ich dawny pałacyk wśród parku angielskiego stanowi ozdobę miasteczka. W końcu XIX wieku słynną była na Wołyniu owczarnia Walewskich o 3.000 owiec, oraz stadnina z 300 koni. Obecnie dwór z parkiem został zakupiony na siedzibę dowództwa odcinka Korpusu Ochrony Pogranicza. W niedzielę do parku wstęp wolny, zresztą za pozwoleniem dowództwa. W r. 1629 Regina z Hoyskich ks. Sołomerecka fundowała cerkiew z klasztorem Bazylianów, który uległ kasacie przez Rosjan w r. 1834, W cerkwi zachował się portret fundatorki. Za groblą stary młyn drewniany z XVIII wieku jednopiętrowy z mansardowym dachem. Synagoga drewniana. Okolica czarnoziemna, jedna z najurodzajniejszych na Wołyniu.

3 km. na południe od Hoszczy leży na prawym brzegu Horynia Symonów, o 2.000 mieszk.

Są to dawne dobra Malińskich, potem Czetwertyńskich, w XIX wieku głośnego rzeźbiarza hr. Oskara Sosnowskiego, obecnie p. Colonna - Czosnowskich. We wsi cerkiew z r. 1873. Piękny dwór z parkiem, wśród którego wznoszą się ruiny kaplicy katolickiej zniszczonej w r. 1917 w czasie rozruchów bolszewickich przez ludność miejscową. Na północ od wsi nad Horyniem, czworoboczne wały dawnego grodziska.

8 km. dalej na południe na lewym brzegu Horynia w pięknem położeniu leży Buhryn, niegdyś Chreptowiczów, w XIX w. Czarnieckich, ks. Czetwertyńskich, ostatnio hr. Ponińskich.

11 km. na południe z Hoszczy leży Chrenów dobra Koniecpolskich, potem Kaszowskich, gdzie niegdyś był piękny dwór drewniany z parkiem. Stary cmentarz unicki z r. 1654 z którego pozostały trzy krzyże kamienne, uległ zniszczeniu przez ludność miejscową. Koło wsi kamieniołomy wapienia.

1 km. na południe Tesów, wieś na wzgórzach, dokoła stawu, obecnie spuszczonego. Przy wschodnim końcu wsi przy obfitem źródle na wzgórzu fundamenty dawnego zamku, po którym pozostał tylko wał ziemny, Wedle tradycji miejscowej, zamek ten mieli zniszczyć Tatarzy.

4 km. na wschód z Chrenowa, Żawrów, gdzie w lesie Karasza zachowało się horodyszcze, złożone z podwójnych wałów czworobocznych. Na pierwszym z nich rosną olbrzymie dęby. Jeden z nich ścięty w r. 1852 miał 982 słoje. Obok Żawrowa Duliby, wieś rozrzucona na dwóch wzgórzach, od 200 lat własność Hulewiczów. We wsi cerkiew parafialna, oraz drewniana kaplica katolicka. Za wsią od strony Hoszczy kurhany, gdzie stoi stary legendami otoczony grobowiec murowany, Liczne bardzo stare dęby.

Na północ od Hoszczy i gościńca leży Czudnica (12 km. od szosy) z kaplicą katolicką murowaną, Witków (4 km.) z cerkwią drewnianą z r. 1770. Krasnosielice (3 km.) z dworem i parkiem Walewskich. Woskodawy (5 km.) z cerkwią, dworem i stara figurą św. Jacka. Korościatyn (8 km.) z cerkwią drewnianą i ruiną kaplicy katolickiej z grobowcem rodziny Pruszyńskich. Znacznie dalej na północ na pograniczu żyznego Wołynia i lesistego Poiesia leżą Pustomyty (15 km.) z cerkwią drewnianą z r. 1876 i kaplicą z r. 1917 przy dworze oraz Sienno (10 km.) z figurą M. Boskiej z r. 1858 fundacji obywateli Pruszyńskich.

Wracając do gościńca do Korca, 43 km. za Równem mijamy na prawo wioskę Tudorów, położoną w głębokim parowie nad stawem w odległości l km. od gościńca. Są to dawne dobra Wyszpolskich, po których pozostała cerkiew murowana z r. 1740 ich fundacji, w końcu XVIII w Steckich, w XIX w. Jasieńskich. Nad stawem dwór. Wieś jak i cała okolica leży na tatarskim szlaku, to też w okolicy mnóstwo mogił. Od zachodu wielka mogiła zwana Czarną Brodą, od południa 11 wysokich mogił zwanymi rycerskiemi mogiłami. Mnóstwo mogił jest też na północ od wsi i gościńca, Szereg mogił ciągnie się tatarskim szlakiem ku wschodowi, w szczególności w lesie przy wsi Paszuki, przy Klepaczach, Babinie, Błoskach, aż ku Zwiahlowi. Mają one pochodzić z czasów wojen kozackich. Okolica czarnoziemna.

Naprzeciw Tudorowa, zbacza ku północnemu wschodowi z gościńca licha droga jezdna do oddalonego stąd 8 km. Międzyrzecza Koreckiego.

Jest to miasteczko o 3.500 m., ładnie położone na wzgórzu nad stawem. Pierwotnie należało do książąt Koreckich, później Leszczyńskich, od r. 1706 Lubomirskich, Jabłonowskich. W końcu XVIII w. kasztelan ks. Jabłonowski przegrał w karty Międzyrzecz i wsie okoliczne do chorążego wołyńskiego Steckiego, co ugruntowało fortunę Steckich w tych stronach. Ich dobra w r. 1831 za udział w powstaniu skonfiskował rząd rosyjski.

4 km. na zachód z Międzyrzecza Niewierków z dworem niedyś Małyńskich, mieszczącym obecnie komendę szwadronu Korpusu Ochrony Pogranicza, i drewnianym kościołem podominikańskim z r. 1698, fundacji Mikołaja Rokszyckiego, podstolnego trockiego. W r. 1808 odrestaurowano go w klasycznym stylu. Po kasacie klasztoru w r. 1832 został zamieniony na parafialny.

Międzyrzecz Korecki i Niewierków leżą na pograniczu czarnoziemnego Wofynia i lesistego Polesia, które zaczyna się o kilka kilometrów na północ. W tej części Polesia Wołyńskiego, 24 km. na północ z Międzyrzecza, leży na lewym brzegu Słuczy miasteczko Ludwipol, o 2.000 mieszk. przeważnie żydów, założone w r. 1708, po zniszczeniu Hubkowa przez Szwedów. Najbliższą stacją kolejową jest oddalony 40 km. na zachód Kostopol, jednakże o wiele wygodniejszy z powodu lepszej drogi jest dojazd z Równego. W miejscu dom noclegowy Głuzmana oraz restauracja Szkalskiego i Winiarskiego. Żydzi miejscowi posiadają cztery synagogi, w tem dwie drewniane, pozatem jest cerkiew drewniana z r. 1755. Pod miastem kamieniołomy granitu.

Bezpośrednio z miasteczkiem łączy się wieś Siedliszcze Wielkie z pałacem i parkiem. Są to dawne dobra Bierzyńskich. potem Ponińskich, wreszcie Walewskich. Na północ nad Stuczą stare cmentarzysko.

4 km. na wschód na przeciwnym brzegu rzeki Słuczy, Hubków, jeden z najdawniejszych grodów wołyńskich, do r. 1709 miasteczko. W początkach XVI w. dobra tutejsze należały do Siemaszków, którzy się pisali "na Hubkowie". Następnie po kądzieli przechodziły na Lubomirskich, Daniłłowiczów (1650), Ponińskich, Bierzyńskich, znów do Ponińskich, obecnie należy do Rosjanina Murawjewa, właściciela Ludwipola. Z dawnego zamku Siemaszków pozostały malownicze ruiny na niewielkiem wzgórzu. Zamek istniał już w XV w., a po zniszczeniu przez Tatarów w r. 1504 odbudowany, był rezydencją dziedziców do r. 1708, kiedy go zburzyli Szwedzi, poczem nie powstał już z ruiny. Wtedy właściciele swą rezydencję przenieśli do Siedliszcz, a wobec wymarcia mieszkańców miasteczka w czasie wojny skutkiem morowej zarazy, założono 4 km. na zachód na lewym brzegu Słuczy miasteczko Ludwipol, nazwane tak przez założyciela kasztelana Bierzyńskiego od imienia żony, Ludwiki z Ponińskich. Na dziedzińcu studnia mająca połączenie z rzeką. Pod zamkiem duże lochy murowane, które prowadzą do rzeki, a które w czasie najazdów tatarskich, były schronieniem mieszkańców. Obecne ruiny mają być pozostałością zamku, który w r. 1613 zbudował ks. Konstanty Siemaszko. W okolicy duże lasy poleskie na bagnach, jedynie wzdłuż Słuczy ciągnie się pasmo wzgórz piasczystych.

Na wschód od Ludwipola przez Hubków, Marenin, Bielczaki, aż do Ujścia gdzie Słucz łączy się z Korczykiem ciągnie się piękna dolina rzeki Słuczy, a okolicy tej nadano nazwę Nadsłuczańskiej Szwajcarji. Brzegi skaliste i urwiste, są ozdobione odkrywkami skał granitowych i porośnięte malowniczymi lasami. Lasy tutejsze posiadają jedyne w kraju obszary porośnięte pięknemi dzikiemi azaljami, które niegdyś sprowadzono z południa. Obecnie rozrosły się one tak obficie, że w okresie kwitnięcia wydają silny zapach, który odurza zarówno ludzi jak i zwierzęta, powodując niekiedy wypadki śmiertelne. Niestety ta najpiękniejsza okolica Wołynia, dzięki fatalnym warunkom komunikacyjnym jest mało znaną i rzadko zwiedzaną.

3 km. przed Korcem pozostawiamy na lewo zbaczającą od szosy piękną aleję. Prowadzi ona do wsi Hołownica. Są to dawne dobra Czartoryskich, później Załęskich. Ładny dwór i park ze stuletnimi drzewami. Cerkiew drewniana z, r. 1841, fundacji ks. Józefa Czartoryskiego.

wstecz     do góry      dalej

(c) 2003 A. Mielcarek, T. Brożbar