WIADOMOŚCI OGÓLNE:
WYGLĄD KRAJU
LUDNOŚĆ
DZIEJE WOŁYNIA
LATYFUNDIA MAGNACKIE
ADMINISTRACJA KOŚCIELNA
ZABYTKI ARTYSTYCZNE
WSKAZÓWKI PRAKTYCZNE

dr Mieczysław Orłowicz

ILUSTROWANY PRZEWODNIK PO WOŁYNIU

Ł U C K  1 9 2 9

NAKŁADEM WOŁYŃSKIEGO TOW. KRAJOZNAWCZEGO I OPIEKI NAD ZABYTKAMI PRZESZŁOŚCI W ŁUCKU

WERSJĘ ELEKTRONICZNĄ OPRACOWAŁ TADEUSZ BROŻBAR i ANDRZEJ MIELCAREK

  STRONA STARTOWA

.

KATERBURG, SZUMSK i ANTONOWCE

.   CZĘŚĆ SZCZEGÓŁOWA:
 

18 km. na południowy wschód z Krzemieńca (szosa w budowie) leży Katerburg, miasteczko o 1000 m. założone w końcu XVIII wieku przez Józefa Platera, kasztelana trockiego, tak nazwane na cześć jego żony Katarzyny z Sobieskich. W XIX wieku dobra przeszły na Ożarowskich. Kościół z lat 1854 - 97 fundacji hr. Cecylji Ożarowskiej, wystawiono w miejscu poprzedniego drewnianego z r. 1700 fundacji Platerów. Cerkiew prawosławna. Gospoda Franciszka Stycznia.

Dokoła wiele kolonji osadników wojskowych. W sąsiedztwie Rybacze, przysiółek szlachecki. 5 km. na północ wieś Wilja Górna, dawne dobra starostwa krzemienieckiego, z cerkwią drewnianą z r. 1797, odnowioną w r. 1866. Kilka kilometrów na zachód źródła rzeki Wilji.

Katerburg leży w okolicy bezleśnej. Lasy rosną w dość znacznej odległości od miasteczka. Na północ koło Tetyłkowiec, Wilji, Cyceniówki, rosną lasy wyłącznie liściaste (dąb, grab, brzoza, i jesion) o powierzchni 900 ha., zaś na południowy - wschód dość duży las liściasty o powierzchni 1820 ha. (dęby, graby, osiki, lipy, jesiony) rośnie między Matwiejowcami a Okninami.

12 km. na wschód z Katerburga Zahajce. W Zahajcach Wielkich ładny pałac empirowy, zbudowany przez Bobrów, w początkach XIX wieku, potem hr. Potockich, obecnie niszczony przez osadników wojskowych, między których rozparcelowano dobra. Pierwotnie dobra tutejsze należały do Ostrogskich. Cerkiew drewniana z r. 1705, odnowiona w r. 1864. Obok Zahajce Małe, gdzie na wyniosłej górze stał niegdyś zamek Bohotywinów, otoczony rowem i wałem. Irena z Bohotywinów Jarmolińska w miejscu tego zamku fundowała w r. 1636 klasztor Bazylianów, po kasacie zamieniony na monaster prawosławny. W XIX wieku dobra przeszły na hr. Potockich.

3 km. na północ z Zahajec w jarze Wilji leży Szumbar, który w r. 1513 Zygmunt I nadal Bohowitynom.

Wznieśli oni tu w XVI wieku zamek na górze 60 m. wysokiej, z trzech stron wodą oblanej. Zachowały się dotąd jego wały i fundamenty. W XVIII w. dobra należały do Czartoryskich i Wiśniowieckich, potem do Błędowskich. Franciszka Błędowska fundowała tu w r. 1727 klasztor Trynitarzy wraz z barokowym kościołem, który po kasacie klasztoru w r. 1832 zamieniono na parafialny. W r. 1858 został odnowiony. Ma on groby Błędowskich i kilka portretów członków tej rodziny. Cerkiew drewniana z r. 1779.

4 km. na północ w pagórkowatej okolicy leżą Borki. Ku zachodowi ciągną się duże lasy liściaste.

30 km. na wschód z Krzemieńca, nad dużym stawem utworzonym przez rzekę Wilję, leży niedaleko granicy sowieckiej niemal czysto żydowskie miasteczko Szumsk, o 2.300 m. Hotelu niema, restauracja Ossowskiego przy ul. Szosowej. Szumsk jest jednem z najstarszych miast Wołynia. Posiadał w średnich wiekach gród z drewnianym zamkiem, który w XIII w. był siedzibą książąt na Szumsku. W r. 1240, jak wiele innych grodów ruskich na Wołyniu, uległ zniszczeniu przez Tatarów. Później należał do Bohowitynów, Malińskich i Radziwiłłów. Na kępie stawu ślady zamku, zbudowanego przez Malińskich w XVI w., w XVIII w. był on jeszcze zamieszkały, a ks. Józef Sapieha posiadał tu galerje obrazów, w której było wiele dzieł Sylwestra de Mirysa. Kościół neogotycki z r. 1852 fundacji Ludwiki Mężyńskiej. Dawny kościół Franciszkanów, barokowy, fundowany w r. 1656, przez Stanisława Malińskiego, podczaszego halickiego, po kasacie w r. 1832 zamieniono na cerkiew prawosławną. W kaplicy przy prezbiterjum grobowce Malińskich. W okolicy liczne skały, z których jedna nosi nazwę Skały Kraszewskiego. Gmina szumska ma najwyższy w powiecie procent Polaków (46%).

5 km. na północ od Szumska leży Suraż, duża wieś o 1300 m. rozrzucona na wzgórzach nad stawem utworzonym przez rzekę Wilję, w sąsiedztwie dużych lasów, które ciągną się ku północy. Są to dawne dobra Ostrogskich, które w XVII w. Anna z Ostrogskich Chodkiewiczowa zapisała wraz z kilkunastu okolicznemi wsiami Jezuitom w Ostrogu. Na jednym ze wzgórz wały i ślady murów dawnego zamku ks. Ostrogskich. Barokowy kościół z r. 1730, zbudowany przez Jezuitów z Ostroga został w XIX w. zamieniony na cerkiew.

10 km. na południe z Szumska Dederkały (p. niżej).

Na północ od górzystej, względnie pagórkowatej okolicy, w której leży Krzemieniec, Katerburg i Szumsk, a która od południa przechodzi bezpośrednio w Podole, ciągnie się z wschodu na zachód około 100 km. długi, a 10-15 szeroki pas wydm piasczystych, moczarów i lasów. Pas ten nieurodzajnością ziemi odróżnia się zasadniczo od położonych na południe od niego urodzajnych okolic Szumska i Zasławia, oraz na północ od niego okolic Dubna, Mizocza i Ostroga. Od zachodu granicę tego pasa stanowi dolina Ikwy. Na północ od Krzemieńca, skrajem tych lasów wiedzie linja kolejowa z Kamienicy do Krzemieńca. Wzgórza w tym pasie dochodzą do 324 m. wys. Przeważnie są one zalesione. Wśród nich ciągną się szerokie bagna, częściowo zalesione, częściowo zajęte przez łąki. Niejednokrotnie są one dokoła otoczone wzgórzami i robią wrażenie dna dawnych jezior. Pas ten przecina w połowie rzeka Wilja między Szumskiem a Ostrogiem, a odwadniają go po stronie polskiej rzeki Kotuńka, i Switenka, płynące do Wilji, oraz rzeka Jałowica dopływ Ikwy. W odróżnieniu od sąsiednich ziem wołyńskich pas ten posiadał zawsze bardzo rzadką ludność.

Lasy w tym pasie porastają około 50% powierzchni gruntu. W dolnej części na niższym Wołyniu, pokrytym piaskami, są lasy mieszane, od strony południowej w partjach wyższych lasy liściaste, przeważnie dębowo-grabowe. Pewnego rodzaju osobliwością przyrody jest rzadki w Polsce a jedyny w powiecie las jesionowy koło wsi Marynki, mający 148 ha obszaru. Koło wsi Stara Huta, występuje las dębowy zajmujący 69 ha. Zresztą mamy lasy mieszane złożone z dębu, grabu, sosny, jesionu, brzozy, osiki i olchy koło wsi Peredmirówki, Izerny, Andruszówki, Lutowiszcz, Bołożówki, Brykowa, Iłowicy, Antonowiec, Uhorska. Ogółem na terenie gmin białokrynickiej i szumskiej mamy blisko 24.000 ha lasów.

Zachodnią część lasów tego piasczystego pasa obejmowały niegdyś dobra włości Antonowieckiej. Antonowce jest to duża wieś o 1100 m., położona 14 km. na wschód od przystanku kolejowego Smyga, przy linji z Kamienicy do Krzemieńca. Dobra tutejsze niegdyś Czetwertyńskich, później Zbaraskich i Wiśniowieckich, w r. 1725 drogą wiana za Franciszką Urszulą z Wiśniowieckich przeszły na księcia Radziwiłła Rybeńku i jego syna Karola Panie Kochanku. W r. 1806 ks. Dominik Radziwiłł sprzedał klucz Antonowiecki i położony dalej na wschód klucz Jampolski hr. Ludwice Chodkiewiczowej z Młynowa. W końcu XIX w. Antonowce z Jałowicą należały do Kosakowskich.

5 km. na południowy zachód z Antonowiec w pięknej okolicy wśród wzgórz leży wieś Stożek. Jest to stara osada wspomniana już w XII wieku. Kazimierz Wielki a potem Lubart mieli tu zameczki myśliwskie, w których mieszkali w razie podróży do Krzemieńca. Później był Stożek centrem dóbr królewskich, w XVI wieku przeszedł wraz z Antonowcami na Czetwertyńskich i dzielił ich losy. W XIX wieku należał wraz z kluczem białokrynickim do Czosnowskich. Na jednym z sąsiednich wzgórz zachowały się ruiny monasteru św. Spasa, który zgorzał w połowie XIX wieku. Między ludem utrzymują się podania, o większej ilości monasterów.

Zarówno Antonowce jak i Stożek leżą w jednej z najpiękniejszych okolic gór Krzemienieckich. Utworzyły one dokoła tych wsi malowniczą dolinę, otoczoną z obu stron fantastycznie wyglądającemi wzgórzami. Szczególnie ciekawą jest góra Stożek z dołu przypominająca Górę Bony, brak jej jednakże gardziela, który by ją łączył z resztą wyżyny. Podobnie jak Ostra Góra ma kształt bardzo regularny, od którego pochodzi jej nazwa.

W okolicznych lasach wiele tartaków, a u stóp najwyższego w okolicy wzgórza 355 m. n. m. oddalonego 4 km. na wschód z Jałowicy huta szklana. Huty i kopalnie rudy poddarniowej, którą przetapiano w hutach były w tej okolicy niegdyś bardzo liczne o czem świadczą nazwy miejscowości (Stara Huta, Hucisko Piaseczno, Rudnia, Hucisko Stożeckie, Hucisko Ruskie, Huta Szumska, Hucisko Grodzkie i t.d.).

 

  1. Łuck
  2. Okolice Łucka, Żydyczyn, Torczyn, Targowica
  3. Łuck-Horochów-Stojanów
  4. Łuck-Kiwerce-Kowel
  5. Kowel-Włodzimierz-Poryck
  6. Uściług-Wojnica-Kisielin
  7. Kowel-Luboml-Opalia-Świteź
  8. Kowel-Zabłocie-Ratno
  9. Kowel-Kamień Koszyrski
  10. Kowel-Czartorysk-Sarny-Ostki
  11. Kiwerce-Ołyka-Klewań-Równe
  12. Równe
  13. Równe-Sarny-Dąbrowica
  14. Równe-Korzec
  15. Korzec
  16. Równe-Mogilany
  17. Ostróg i okolica
  18. Zdołbunów-Dubno-Radziwiłłów
  19. Beresteczko i Młynów
  20. Krzemieniec i okolica
  21. Katerburg, Szumsk i Antonowce
  22. Mizocz i Dermań
  23. Poczajów
  24. Wiśniowiec i Oleksiniec
  25. Zbaraż-Łanowce


MATERIAŁY DODATKOWE:

brak


wstecz     do góry      dalej


(c) 2003 A. Mielcarek, T. Brożbar