WIADOMOŚCI OGÓLNE:
WYGLĄD KRAJU
LUDNOŚĆ
DZIEJE WOŁYNIA
LATYFUNDIA MAGNACKIE
ADMINISTRACJA KOŚCIELNA
ZABYTKI ARTYSTYCZNE
WSKAZÓWKI PRAKTYCZNE

dr Mieczysław Orłowicz

ILUSTROWANY PRZEWODNIK PO WOŁYNIU

Ł U C K  1 9 2 9

NAKŁADEM WOŁYŃSKIEGO TOW. KRAJOZNAWCZEGO I OPIEKI NAD ZABYTKAMI PRZESZŁOŚCI W ŁUCKU

WERSJĘ ELEKTRONICZNĄ OPRACOWAŁ TADEUSZ BROŻBAR i ANDRZEJ MIELCAREK

  STRONA STARTOWA

.

KOWEL - LUBOML - OPALIA - ŚWITEŹ

.   CZĘŚĆ SZCZEGÓŁOWA:
 

Jadąc z Kowla linją do Lublina mijamy Koszary (14 km.) obok dwóch wsi cerkiewnych tej nazwy. Stare Koszary jest to dawny Koszer, niegdyś centrum obszernej włości koszerskiej książąt Sanguszków, do której przed podzieleniem jej w pocz. XVI w. należał też Kowel, Niesuchojeże i Kamień-Koszyrski. Włość ta jedna z największych na Wołyniu, obejmowała blisko 2.000 km.2 sięgając od granicy starostwa ratneńskiego ziemi chełmskiej, aż po za Stochód, a na południe do rzeki Mielnicy. Włość była pełna nieużytków i trzęsawisk, to też mimo znacznej przestrzeni posiadała tylko dwa miasteczka i trzydzieści kilka wsi, których mieszkańcy więcej niż uprawą roli trudnili się przemysłem leśnym. Po podziale włości wszedł Koszer do dóbr starostwa kowelskiego.

Maciejów (25 km.) miasteczko o 3000 m. niegdyś położone w ziemi chełmskiej. Hotel Mandelbauma przy ul. Włodzimierskiej, restauracja Marjana Dymowicza przy ul. Chełmskiej i Mojżesza Gayera przy ul. Kolejowej. Jest to dawna siedziba Maciejowskich, którzy w połowie XVI w. wznieśli tu zamek obronny, z którego pozostały wały, fosy i mosty. W miejsce dawnego zamku Miączyńscy wybudowali w pocz. XIX w. pałac empirowy, mieszczący obecnie klasztor S. Niepokalanek z ochronką, szkołą powszechną i seminarjum nauczycielskiem. Maciejowscy fundowali też kościół św. Anny oraz renesansową cerkiew św. Paraski niegdyś unicką. Obok cerkwi dzwonnica drewniana z podwójną galerją, piękny okaz polskiego budownictwa drewnianego. Między kościołem a cerkwią dawna brama miejska, używana obecnie za dzwonnicę kościelną. Synagoga zewnątrz przebudowana, wewnątrz renesansowa, ze sklepieniem opartem na jednej kolumnie, podobnie jak w synagodze w Lubomlu. Ładny ołtarz barokowy ze stiuku, Koło stacji kolejowej pokłady kaolinu (glinki porcelanowej) dotychczas nie eksploatowane.

10 km. na południowy wschód z Maciejowa leży miasteczko Milanowicze, o 1500 m. z cerkwią parafjalną i śladami zamku ks. Kurbskiego z końca XVI w. W r. 1650 dobra tutejsze należały do Opalińskich. U sołtysa wsi są w przechowaniu pergaminowe przywileje królewskie z podpisami Jana Kazimierza, Władysława IV, i Augusta II.

14 km. na południe od Maciejowa Przewały, niegdyś miasteczko ziemi chełmskiej, obecnie wieś. Stary drewniany kościół modrzewiowy, fundowany w r. 1464 przez Górkę, dobrze zachowany. Ma on oryginalne założenie, z nawami poprzecznemi, rzadko spotykanemi w kościołach drewnianych. Wewnątrz ładne barokowe ołtarze i tęcza.

Obok Dolsk Stary, gniazdo rodziny książąt Dolskich w r. 1696 Wiśniowieckich, w r. 1794 Moszyńskich, później Ossolińskich, Orzeszków, obecnie hr. Rzyszczewskich. Jest to jedna z najpiękniejszych rezydencji magnackich na Wołyniu. Sam pałac jest nowy, natomiast z czasów Ossolińskich zachowało się kilka bocznych budynków z XVIII wieku, wraz z piękną bramą wjazdową. Nad jeziorem bardzo piękny park z prastarymi drzewami, oraz pawilonem w stylu tudorowskiego neogotyku. Cerkiewka empirowa.

Podhorodne (35 km.) wieś o 1500 m. z cerkwią.

Luboml (48 km.) miasto powiatowe o 3.500 m., które przed wojną liczyło 7.000 m. Powiat tutejszy utworzony został dopiero po odzyskaniu niepodległości. Hotele: Zeilengolda przy ul. Rynkowej i Kamkera przy ul. Kolejowej. Restauracje w Domu Polskim, Mironowej i Eistera.

Miasto należało zawsze do ziemi chełmskiej, w r. 1356 przyłączone zostało wraz z nią do Korony, i nadane w dzierżawę lenną księciu bełzkiemu Jerzemu Narymuntowiczowi. Z czasem utworzono tu starostwo grodowe, które za Zygmunta III wcielono do dóbr stołowych królewskich. W r. 1659 sejm nadał je w dożywocie hetmanowi Kozaków Wyhowskiemu. Ostatnią starościną była w r. 1771 Antonina Rzewuska, Do starostwa należały procz miasta wsie: Zawale, Skiby, Rymacze, Jagodzin, Zapole, Hołowno, Bereźne, Lubochinie, Wiśniów, Nudyże, Krymno, Kościszcza, Rejowicze, Mosfor, Olesko, Komorów, Szack, Szczodrogost, Zabrodzie, Powiecie, Tur, Kortylesy, Samorowice i Radosław. W końcu XVIII w. nabyli dobra hr. Braniccy i założyli tu swą rezydencję z pałacem i parkiem. Uległa ona zniszczeniu, gdy w r. 1870 dobra przeszły na rząd rosyjski.

W dobie Jagiełły był tu zamek, zapewne drewniany, po którym pozostały okrągłe wały obok rynku. Pod wałami są lochy i sklepione podziemia po pałacu, hr. Branickich, który uległ zniszczeniu, pozostały tylko oficyny z XVIII w. w których Rosjanie urządzili urzędy. Obecnie mieści się tu magistrat i kasyno urzędnicze. Obok pałacu pozostał dawny park, zamieniony obecnie na ogród publiczny. Obok pałacu i w rynku Braniccy w końcu XVIII w. urządzili osobliwe chodniki z końskich zębów na cementowem podłożu.

Najcenniejszym zabytkiem Lubomli jest stojąca na rynku wśród domów żydowskich murowana synagoga, niegdyś obronna, wzniesiona po r. 1521, ozdobiona polską attyka renesansową. Wewnątrz sklepienie wsparte na czterech filarach, wśród których urządzona bema, wyżej filary te przechodzą w jedna okrągła kolumnę.

Po drugiej stronie rynku stoją dawne sukiennice, wzniesione przez Branickich w pierwszej połowie XIX w.

Jest to długi parterowy budynek o dwóch skrzydłach, łączących się pod kątem prostym, w którym mieści się szereg sklepów. Kościół fundacji króla Jagiełły z. r. 1412, pierwotnie gotyk, wielokrotnie przebudowywany otrzymał w pocz. XIX w, barokowy wygląd. Obok barokowa dzwonnica z r. 1640. Cerkiew zbudowana w epoce baroku, która stała obok wałów zamkowych, spaliła się w r. 1921. Według podania miejscowego pierwotna cerkiew pochodziła z czasów Jagiełły. Na starym cmentarzu żydowskim rośnie pięć okazałych dębów, w wieku ponad 500 lat.

W okolicy Lubomli: Horodno (8 km. na północny wschód) Dobra p. Rucińskiej, której stary pałac zniszczyli w r. 1915 Austryjacy. Kaplica z XVII w. Sztuń (8 km. na południe), gdzie w czasie wojny, popadł w ruinę pałac Wydźgów z XVIII w., obrabowany przez wojska i ludność miejscową. Na południe od Sztunia, Ziemlica, z kaplicą katolicką. 20 km. na południe z Lubomli Stawki wieś z cerkwią i kaplicą drewnianą.

Jagodzin (58 km.) wieś o 1000 m. dawne dobra starostwa lubomelskiego. 8 km. na północ Ostrówek, z kościołem drewnianym z r. 1838.

15 km. na południa Bienduga, wieś nad Bugiem, położona naprzeciw miasteczka Dubienki. Jak wskazuje nazwa jest to dawna przystań nadrzeczna, gdzie z licznych dawnych spichlerzy pozostał tylko jeden, stojący obecnie pustką. Są to dawne dobra Wydźgów, potem Kroczyńskich. Stary dwór jakoby zbudowany przez Sieniutów-Lechowickich, jeszcze w XIV w., ma obszerne lochy, gdzis wedle podania podkomorzy Kazimierz Wydźga w połowie XVIII w. więził żydów z Dubienki, aby ich skłonić do przyjęcia chrztu. Kościół drewniany z r. 1845. Ludność wsi katolicka, ma charakter raczej małomieszczański niż wiejski. Na przeciwnym brzegu Bugu pod Uchanką Kopiec Kościszki, mogiła poległych w bitwie pod Dubienką 6 czerwca 1794 r.

Przed następną stacją Dorohuskiem (67 km.) na moście na Bugu opuszcza pociąg granice obecnego województwa wołyńskiego. Przesiadając się w Chełmie (88 km.) na linję do Brześcia jedziemy ku północy wzdłuż Bugu, mając na prawo za rzeką terytorjum wołyńskie, a najbliższe stacje tej linji, są stacjami dojazdowymi dla szeregu miejscowości na Wołyniu.

Najbliższą stacją za Chełmem jest Ruda-Opalin (16 km. od Chełma), 10 km. na wschód nad Bugiem po stronie wołyńskiej leży miasteczko Opalin, mające 1600 m. w połowie żydów. Niegdyś wieś starostwa hrubieszowskiego, otrzymała prawa miejskie od marszałka wielkiego koronnego Łukasza Opalińskiego, w r. 1638. Kościół zamienili Rosjanie na cerkiew. Na wschód pod Hołownem żródła Prypeci. Tak miasteczko, jak i cała okolica leży w dawnej ziemi chełmskiej.

Piątą stacją za Chełmem jest Włodawa (51 km. od Chełma). Stacja położona na prawym brzegu Bugu leży w wysuniętym na południe klinie województwa poleskiego, opodal miejsca nad Bugiem, w którym schodzą się granice trzech województw, lubelskiego, na terytorjum którego leży położone na lewym brzegu Bugu miasto Włodawa, poleskiego na terytorjum którego leży stacja Włodawa i wołyńskiego, którego terytorjum zaczyna się 2 km. na wschód od stacji.

Na terytorjum Wołynia w odległości 8 - 20 km. na wschód od Włodawy leży grupa wielkich jezior wołyńskich. Najdalej na zachód wysunięte jest jezioro Pulemieckie, owalne, 6 km. dł., 4 km. szer., nad którem po jednej stronie leży wieś Pulemiec, po drugiej Pulmo, o 1700 m. z cerkwiami i dworem.

Wieś ta leży na 3 km. szerokim przesmyku między jeziorem Pulemieckim, a Świtezią Wołyńską. Jest to jezioro, położone na poziomie 162 m. n. m. zajmujące 21 km.2 pow. największe na Wołyniu. Ma ono 9 km. dlug., 5 km. szerokości, 30 m. głębokości. Brzegi płaskie, częściowo zalesione. Na Środku wyspa Ostrów. Naturalnego odpływu jezioro niema, jedynie kanał wykopany przed kilkunastu laty ku dorzeczu Prypeci, który o kilka metrów obniżył wody jeziora. Na południowym brzegu wśród piasków duża wieś ruska Świteź o 2.000 m. z cerkwią prawosławną przerobioną z unickiej. Są to dawne dobra Branickich, które po konfiskacie rząd rosyjski nadał gen. Dragomirowi. W okolicy ogromne przestrzenie nagich piasków, t. zw. Tatarskie Hołmy.

4 km. na wschód od Świtezi leży znacznie mniejsze, równie owalne, 5 km. dł., 3 km. szerokie, jezioro Leśmierz. Na jego północnym brzegu leży miasteczko Szack, z cerkwią, siedziba sądu pokoju dla gmin w północnej stronie powiatu lubomelskiego. Najdogodniejszy dojazd z Lubomli autobusem. Piękna okolica, wygodne warunki na letnisko. Do Lubomli prowadzi stąd szosa w kierunku południowym (32 km.). 6 km. za Szackiem mija się bardzo niepokaźną w tem miejscu Prypeć. mającą charakter niewielkiego kanału wśród bagien.

Na północ od grupy jezior wołyńskich w najdalej na północ wysuniętym cyplu powiatu lubomelskiego w odległości 18 km. od Włodawy, przy szosie do Kobrynia leży miasteczko Piszcza, o 1800 m. z cerkwią.

 

  1. Łuck
  2. Okolice Łucka, Żydyczyn, Torczyn, Targowica
  3. Łuck-Horochów-Stojanów
  4. Łuck-Kiwerce-Kowel
  5. Kowel-Włodzimierz-Poryck
  6. Uściług-Wojnica-Kisielin
  7. Kowel-Luboml-Opalia-Świteź
  8. Kowel-Zabłocie-Ratno
  9. Kowel-Kamień Koszyrski
  10. Kowel-Czartorysk-Sarny-Ostki
  11. Kiwerce-Ołyka-Klewań-Równe
  12. Równe
  13. Równe-Sarny-Dąbrowica
  14. Równe-Korzec
  15. Korzec
  16. Równe-Mogilany
  17. Ostróg i okolica
  18. Zdołbunów-Dubno-Radziwiłłów
  19. Beresteczko i Młynów
  20. Krzemieniec i okolica
  21. Katerburg, Szumsk i Antonowce
  22. Mizocz i Dermań
  23. Poczajów
  24. Wiśniowiec i Oleksiniec
  25. Zbaraż-Łanowce


MATERIAŁY DODATKOWE:

brak


wstecz      do góry      dalej


(c) 2003 A. Mielcarek, T. Brożbar