WERSJĘ ELEKTRONICZNĄ OPRACOWAŁ TADEUSZ BROŻBAR i ANDRZEJ MIELCAREK

ZBARAŻ - ŁANOWCE

Zbaraż należał do rozbiorów Polski też do województwa wołyńskiego, od r. 1815 jednakże wszedł wraz z okolicą w skład ówczesnej Galicji, a dziś wraz z całym powiatem należy do województwa tarnopolskiego. Za Zbarażem leżą przy tej linji w granicach obecnego województwa wołyńskiego:

Kornaczówka (18 km.). 2 km. na północ Wierzbowiec, ze śladami dawnego zamku i zwierzyńca, oraz pałacem wzniesionym przez Stanisława Mniszcha, chorążego koronego. Wieś, która się ciągnie na przestrzeni kilku kilometrów posiada cerkiew murowaną z r. 1818 i kaplicę katolicką na cmentarzu. W okolicy dość duże lasy, mające ogółem 1120 ha. powierzchni. Są to wyłącznie lasy liściaste, w szczególności koło Szył las grabowy (120 ha.) koło Czajczyniec las bukowy, zresztą lasy mieszane.

4 km. na południe z Kornaczówki, na samej granicy województwa leży wieś Łopuszno, niegdyś własność Karmelitów z Wiśniowca. Po ich kasacie nabyli dobra Potoccy. W r. 1512 na polach pod Łopusznem pobił hetman Konstanty Ostrogski Tatarów, a dotąd są tu ślady okopów.

5 km. na zachód z Kornaczówki Musurowce, wieś położona również na granicy województwa. Posiada ona empirowy kościół katolicki z r. 1799, obecnie filialny, oraz drewnianą cerkiew z r. 1746.

8 km. dalej na zachód Kołodno, duża wieś o 2.200 m. położona na granicy województwa. Niegdyś było to miasteczko, lecz po zniszczeniu przez Tatarów w r. 1589 osada odbudowała się już jako wieś. Włość tutejsza o obszarze 250 km.² obejmowała niegdyś miasteczko i 14 wsi. Dobra należały niegdyś do Cetnerów, później do Rzewuskich, w pocz. XIX w. do Świejkowskich, ostatnio do hr. Grocholskich. Kościół empirowy z r. 1801 którego budowę rozpoczął w r. 1782 Leonard Marcin Świejkowski, ostatni wojewoda podolski, a dokończył syn jego Adam, został w r. 1893 zamknięty przez Rosjan, lecz w r. 1917 zwrócono go katolikom. Dwie cerkwie, murowana z r. 1575, oraz drewniana przebudowana w r. 1858. Pałac z parkiem, pierwotnie empirowy, zbudowany przez Świejkowskich, w latach przedwojennych niestylowo przebudowany. Okolica urodzajna, prawie bezleśna. W Jankowcach (6 km, na płd.) mały las z dębów i lip (28 ha).

Białka (26 km.) 4 km. na południe Wyszgródek miasteczko o 2.200 m., którego domy rozrzucone są wśród wzgórz i parowów, otoczone wieńcem gajów brzozowych i grabowych. Dobra tutejsze składające się z 9 wsi o obszarze 120 km.² po Zaborowskich przeszły w r. 1677 na Czackich, 1736 Potockich, 1758 Rzyszczewskich. Przed wojną słynął Wyszgródek z wyrobu kilimów, który to przemysł kwitnął tu od XVIII w. Po dawnym zamku, który w r. 1708 zniszczyli Rosjanie i Szwedzi, zachowały się tylko wały. Na wzgórzu kościół barokowy, przebudowany w r. 1760 kosztem Wojciecha Rzyszczewskiego. Ma on kilka dobrych portretów rodziny fundatora, a w wielkim ołtarzu obraz Zesłania Ducha Świętego. Cerkiew, z r. 1843 fundacji Rzyszczewskich. W okolicy niewielkie lasy liściaste, obejmujące ogółem 1450 ha powierzchni. Koło Wielkiego Rakowca niewielka dębina (135 ha) zresztą w okolicy liściaste lasy mieszane.

4 km. na południe z Wyszgródka Domaninka, zwana też Bereżanka, wieś z kościołem drewnianym z r. 1700, fundacji Jerzego Wyhowskiego chorążego podolskiego, który ma cudowny obraz M. B. Częstochowskiej, Jest tu też cerkiew prawosławna.

18 km. na wschód z Wyszgródka, na granicy polsko-sowieckiej, w urodzajnej, lecz bezleśnej okolicy, leży miasteczko Białozorka, o 2.500 m. przeważnie prawosławnych. Restauracja Franciszka Rudkowskiego. Dojazd najbliższy (12 km.) od stacji kolejowej w Łanowcach. Są to dawne dobra koronne obejmujące 35 wsi na obszarze 500 km.², które w pocz. XVI w. Zygmunt I nadał Zbaraskm. Po kolei przechodziły na Wiśniowieckich, Ogińskich, Brzostowskich, wreszcie Rosjan Teplakowych. Miasteczko posiada pałac, piękny kościół murowany niegdyś parafialny, cerkiew drewniana z r. 1735 i synagogę. Granica polsko-sowiecka przebiega 3 km. na wschód od miasteczka. Pod miastem las liściasty o powierzchni 420 ha (graby, jawory, jesiony i brzozy).

Łanowce (37 km.) małe miasteczko, nadane w 1444 r. przez Kazimierza Jagiellończyka Paszkowi Jełowickiemu. Od tego czasu bez przerwy do 1863 r. pozostawało we władaniu rodziny Jełowickich. Za udział w styczniowem powstaniu marszałka Teodora Jełowickiego Łanowce razem z przyległościami zostały sprzedane przez rząd rosyjski z publicznego przetargu. W Łanowcach od XV w. wznosił się kresowy zamek, którego szczegółowy, bardzo ciekawy opis, znajduje się w archiwum rodzinnem.

Kościół empirowy z roku 1857 zbudowany przez marszałka Teodora Jełowickiego po spaleniu dawnego. Źródło szczawy żelazistej. W miejscu jest gospoda Sury Lingid i restauracja Korczaka przy ul. Szerokiej. Niegdyś było to centrum włości szlacheckiej o 6 wsiach na obszarze 80 km.². W okolicy kilka dużych stawów. Największy zwany stawem Borsukowskim leży 10 km. na zachód. Tworzy go rzeka Horyń, a ma on wygląd jeziora o 5 km. dług. a 2 km. szer. W części zachodniej jest częściowo zabagniony i zarosły szuwarem. Staw ten spuszczano niegdyś co 3 lata dla połowu ryb, a dawał on właścicielom 100,000 złotych polskich dochodu. Na brzegu południowym leży wieś Borsuki, z cerkwią z r. 1886, zaś na północy wieś Borszczówka z cerkwią drewnianą z r. 1753, odnowioną w r. 1872. Są to dawne dobra Wiśnowieckich później Mniszchów, w XIX w. Rzewuskich. Na północny zachód od Borszczówki przy drodze do Wiśniowca wysoki nasyp zwany Zamczyskiem. Zachowały się mury fundamentów i drzwi dębowe do piwnic.

Na północ od Borszczówki leżą Matwiejowce, wieś z cerkwią drewnianą z r. 1754 fundacji Stanisława Ledóchowskiego i kaplicą katolicką przy dworze. Istnieje też kopiec po dawnym zamku czy cmentarzysku, na którym zachowały się słupy kamienne z napisami w języku polskim, rosyjskim i łacińskm. 10 km. na północ z Łanowiec leżą Zahorce z kaplicą katolicką przy dworze Jełowickich, oraz cerkwią drewnianą z r. 1871.

20 km. na północ od Łanowiec leżą Dederkały, posiadłość niegdyś Dederkałów, później Kołłątajów-Wyszpolskich, w XIX w. Czosnowskich. Bliżej Łanowiec leżą Wielkie Dederkały, gdzie w r. 1760 Michał do Grotius Preys, herbu Nabram, sędzia grodzki krzemieniecki fundował klasztor Reformatów z kościołem rokokowym. W r. 1873 do klasztoru tego usunięto Reformatów z Krzemieńca a przynieśli oni tu wtedy portrety dobrodziejów tamtejszego klasztoru, a wśród nich Mikołaja Potockiego starosty kaniowskiego. Po kasacie Reformatów w r. 1891 w klasztorze umieszczono seminarjum nauczycielskie rosyjskie, zaś biblotekę przeniono do Żytomierza. Budynek klasztorny jest ozdobiony piękną attyką barokową. W r. 1920 zwrócono kościół katolikom. Cerkiew z r. 1740. W położonych 3 km. na północ Dederkałach Małych, cerkiew drewniana z r. 1843.

10 km. na północ z Dederkał położonych w sąsiedztwie granicy rosyjskiej leży Szumsk, 8 km. na zachód Szumbar.

Okolica Dederkał jest urodzajna i dość uboga w lasy, wyłącznie liściaste, które zajmują 560 ha. na terenie gminy. Przeważnie są to lasy mieszane z grabu, dębu, osiki, brzozy i lipy, a jedynie koło wsi Bykowiec mamy las czysto grabowy (38 ha.).

wstecz     do góry      K O N I E C

(c) 2003 A. Mielcarek, T. Brożbar