|
|||||||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
|
|||||||||||||||||
WERSJĘ ELEKTRONICZNĄ OPRACOWAŁ TADEUSZ BROŻBAR i ANDRZEJ MIELCAREK |
|||||||||||||||||
. | DZIEJE WOŁYNIA |
. | CZĘŚĆ SZCZEGÓŁOWA: | ||||||||||||||
Nazwa Wołyń wedle niepotwierdzonej historycznie wzmianki Długosza pochodzi od zamku Wołyń nad Bugiem, który stał na miejscu obecnej wsi Gródek koło Hrubieszowa. Pojęcie geograficzne Wołynia jest bardzo rozciągłe, a jego granice w ciągu wieków ulegały nieustannym zmianom, rozciągając się ku północy po Brześć, ku zachodowi po Chełm i Krasnystaw, ku południowi po Bracław, lub też kurcząc do granic późniejszego województwa wołyńskiego. Pierwotni mieszkańcy Wołynia noszą u Nestora nazwę Dulebów i Bużan, a do końca X wieku tworzyli oni prawdopodobnie odrębne państwo. W końcu X wieku Wołyń zostawał zapewne pod rządami Polski i należał do owych ziem, które w r. 981 w. ks. kijowski Włodzimierz, jak zapewnia Nestor, zajął na Lachach wraz z grodami Przemyślem i Czerwiniem i przyłączył do Rusi Kijowskiej. Odtąd Wołyń przez kilka wieków pozostaje pod rządami Rusi. Włodzimierz Wielki zakłada miasto Włodzimierz, jako stolicę kraju (pierwotnie był nią Łuck), a ów Włodzimierz będący od pocz. XI w. siedzibą władyków, przyćmiewa z czasem nawet Kijów. Po śmierci Włodzimierza I w roku 1015, w czasie walk o tron kijowski między jego synami, zajął Wołyń w drodze na Kijów Bolesław Chrobry. Po śmierci w. ks. kijowskiego Jarosława w r. 1054 dzieli się jego państwo na liczne dzielnice pod rządami jego synów i ich następców, wtedy też i Wołyń otrzymuje własną dynastję, rezydującą we Włodzimierzu. Rządzą tu w szczególności potomkowie Monomacha w linji starszej, idącej od jego wnuka Izasława Mścisławicza. Z powodu dalszych podziałów na dzielnice już w końcu XII w. odrębnych książąt otrzymał też Łuck, Drohobuż, Peresopnica, Ostróg i t.d., a w czasie walk książąt dzielnicowych między sobą interweniowali często panujący polscy. W r. 1073 zajął Wołyń w czasie wyprawy na Kijów Bolesław Śmiały, uzależniając go czasowo od Polski. W r. 1149 bawił na zamku łuckim Bolesław Kędzierzawy z Henrykiem Sandomierskim, jako sprzymierzeńcy ks. Włodzimierza, przeciwko innym książętom dzielnicowym, pasowali nawet Wołyniaków na rycerzy. Najpotężniejszym z władców Wołynia jest rządzący w końcu XIII w. w Kijowie, Haliczu i Włodzimierzu ks. Roman Mścisławicz, który zginął w r. 1208 w walce z Leszkiem Białym pod Zawichostem. Za jego rządów Ruś Czerwona i Wołyń przeobraziły się niemal w odrębne państwo niezależne od Kijowa, który wówczas upadł, zniszczony przez Suzdalców. Dzięki temu Włodzimierz jako stolica Romana został pierwszem miastem na Rusi. Po śmierci Romana, w czasie małoletniości jego synów Daniela i Wasylka, możnowładcy ruscy i wołyńscy za cenę ustępstw dla siebie powoływali na trony halicki i włodzimierski już to swych, przywódców, już to władców obcych. Leszek Biały uważając się za pana lennego Wołynia, nadał go swej córce Salomei i jej mężowi Kolomanowi Węgierskiemu. Ten ostatni koronował się nawet w r. 1214 w Haliczu królem halicko - włodzimierskim, a swemu państwu nadał łaciński tytuł Galicji i Lodomerji, powtórzony po rozbiorze Polski przez Austrję, mieniącą się sukcesorką Kolomana. Już w r. 1219 przez bunt ruski został Koloman zmuszony do rezygnacji z tronu, a równie Halicz jak i Wołyń dostał się pod władzę Daniły (+ 1264) syna Romana, na okres rządów którego przypadają w pierwszej połowie walki z Polską i Węgrami o tron, później zaś najazdy tatarskie. w r. 1240 pierwszy najazd tatarski zniszczył Wołyń, podobnie jak i Ruś Czerwoną, a książę Daniło dla ocalenia swej władzy musiał się uznać lennikiem tatarskm. Niewiele mu pomogło czasowe przyjęcie katolicyzmu i przyjęcie w r. 1254 od papieża korony królewskiej. Po śmierci Daniły w r. 1264 i brata jego Wasylka w r. 1271 w ciągu kilku pokoleń ich następców, Wołyń dzielił się na księstwa, już to łączył z Rusią Czerwoną, hołdując wraz z nią Tatarom. Książęta ruscy wyginęli w walce z Tatarami, i pogańska Litwa, która korzystając z osłabienia Rusi po najeździe tatarskim, w r. 1240 coraz dalej na południe posuwała swe zabory. Ostatni książę ruski na Łucku, Jerzy syn Lwa, zginął w r. 1321 w walce z Giedyminem, a Litwa rozciągnęła swą władzę zwierzchniczą nad wschodnim Wołyniem. Zależnym od niej był syn Jerzego, książę Lew, po którego śmierci w r. 1335 objął władzę nad Łuckiem litewski książę Lubart (1335-85), syn Giedymina, który przyjął prawosławie i ożenił się z Buszą, córką ks. Lwa. Księstwo włodziemierskie po śmierci ostatniego potomka Daniły, Jerzego II w r. 1337 przeszło prawem pokrewieństwa na księcia Mazowieckiego Bolesława Trojdenowicza, panującego też na Rusi czerwonej. Po jego śmierci w r. 1340 od trucizny, z. pretensjami do Wołynia z tytułu pokrewieństwa wystąpili zarówno Kazimierz Wielki, jak i Lubart, a ten ostatni nietylko zajął Wołyń z wyjątkiem części zachodniej, opanowanej przez Kazimierza Wielkiego, ale wysunął też pretensje do Rusi Czerwonej. Wojna toczyła się ze zmiennem szczęściem - w r. 1349 Kazimierz Wielki zdobył Łuck, lecz zwrócił go Lubartówi z obowiązkiem hołdu, odwrotnie Lubart w r. 1352 najechał i spustoszył Lwów. Po kilkudziesięcioletnich walkach został Wołyń w r. 1366 podzielony między Polskę i Litwę w ten sposób, że Łuck i część północno-wschodnią Wołynia zabrała Litwa, zaś część zachodnią wraz z Włodzimierzem aż po Ratno i Datyń - Polska. Stolicą litewskich książąt na Wołyniu staje się Łuck, który ma świetne czasy w XIV w. jako siedziba Lubarta (1335-85), który wzniósł w Łucku zamek murowany i założył katedrę prawosławną. Pod rządami jego syna Fiedora pozostawał Wołyń tylko dwa lata (1385-87), poczem został przez Jagiełłę nadany w. ks. Witołdowi (1387-1430), pod koniec życia którego odbywa się w Łucku w r. 1429 słynny zjazd monarchów. Za spokojnych jego rządów ogromnie wzrósł dobrobyt Wołynia, a szczególnie miast, do których przybywali liczni osadnicy z Polski i Niemiec, nadto Tatarzy, Ormianie, Karaimi i Żydzi, kwitnął handel i przemysł. Katedrę łacińską w r. 1428 przeniósł on z Włodzimierza do Łucka. Na podstawie ugody w r. 1430 Wołyń zostawiono wprawdzie przy Litwie, nadając go po śmierci Witołda Świdrygielle (1430-52), lecz Horodło, Wietlin, Łopatyn i Ratno włączono do Korony. Swidrygiełło, który zmarł w Łucku w r. 1452. był ostatnim udzielnym księciem na Wołyniu, poczem ziemia wołyńska włączona do Litwy, przeszła pod bezpośrednią władzę panującego. Do r. 1470 rządzony był Wołyń przez namiestników, potem przez marszałków wołyńskich, branych z pośród kniaziów wołyńskich. Ostatnim marszałkiem był od r. 1550 książę Konstanty Wąsy l Ostrowski (r. 1608), który podpisał imieniem Wołynia akt unji lubelskiej. W czasie przynależności do Litwy zażywał Wołyń zupełnej autonomji, wtedy tez utwierdził się tu ustrój feudalny, który z czasem uczynił z Wołynia gniazdo najpotężniejszych rodzin magnackich w Polsce. W okresie walk polsko-litewskich w XIV w. na stale odpadły od Wołynia i przyłączone zostały do Korony wołyńskie niegdyś grody jak Chełm, Uhrusk. Wereszczyn, Szczekarew (później Krasnystaw), Horodło, Hrubieszów, Ratno, Bełz, Busk, Łopatyn, Brody, położone przeważnie na lewym brzegu Bugu. Podczas gdy reszta Wołynia należała do Litwy, z jego ziem zachodnich utworzono ziemię Chełmską i województwo bełzskie, których losy były już całkowicie odmienne od reszty Wołynia. W XV i XVI w. mimo ugody z r. 1430 Wołyń był nadal terenem spornym miedzy Polską a Litwą, a spór ten ukończono dopiero w r. 1569 na sejmie Unji Lubelskiej, kiedy Wołyń włączono do Korony jako województwo wołyńskie. Włączenie to dokonane przez Zygmunta Augusta 26 maja 1569 r. nosiło nazwę Przywileju przywrócenia ziemi wołyńskiej do Królestwa Polskiego. Przywilej ten dał Wołyniowi wszelkie prawa i swobody koronne, zapewniając mu najzupełniejszą autonomję, statut litewski, pismo ruskie, rozdawanie urzędów w województwie szlachcie miejscowej i t.d. Miejsce marszałków wołyńskich zajęli wojewodowie, mianowani z pośród kniaziów miejscowych; pierwszym z nich był od r. 1572 książę Bogusz Korecki, ostatnim przedrozbiorowym wojewodą wołyńskim był ks. Hieronim Sanguszko (1775-95). W r. 1578 ustanowiono na Wołyniu ziemstwa, takie same, jak w innych województwach polskich. Gdy w r. 1575 miano w Łucku utworzyć t. zw. trybunat ruski dla województw ruskich, województwo wołyńskie odrzuciło ten projekt i w r. 1589 przechyliło się do trybunału lubelskiego. Jeszcze w pierwszej połowie XVII w. szlachta wołyńska na sejmach zastrzegała sobie ruski język urzędowy. Równocześnie z przyjęciem unji w początkach XVII w. dokonała się jej częściowa polonizacja, uzupełniona w następnych 200 latach drogą małżeństw ze szlachtą polską, dzięki którym po wygaśnięciu miejscowych rodów, dobra po nich przeszły na szlachtę polską. W okresie rządów polskich był Wołyń częstym terenem najazdów tatarskich, podobnie jak i inne ziemie ruskie, stąd liczne dla obrony budowano zamki i grody. Najazdy powtarzały się bardzo często do końca XVII w. Tatarzy palili wsie, ludność wiejską uprowadzali w jasyr, ostawały się jedynie otoczone murami miasta i zamki obronne. Ślady najazdów tatarskich, późniejszych wojen kozackich i wcześniejszych walk dzielnicowych ruskich znaczą liczne na Wołyniu mogiły i kurhany. O wiele dotkliwszą w skutkach niż najazdy Tatarów była wojna kozacka 1648-51, przy której zniszczono wiele zamków, spalono miasta i wyrżnięto lub rozpędzono ich mieszkańców, zniszczono lub zrabowano wiele pałaców i dworów. Po wojnie tej podupadł też Łuck, Włodzimierz i Krzemieniec, które nie mogły już potem wrócić do dawnej świetności. Wówczas to Krzywonos kazał zniszczyć zamek w Krzemieńcu, a pułk. Kołodko kazał wyciąć w Łucku 4.000 mieszk. W trzy lata później pod Beresteczkiem Jan Kazimierz złamał potęgę kozacką. Dawne województwo wołyńskie w Polsce przedrozbiorowej miało cokolwiek odmienne granice, od obecnego województwa wołyńskiego, jak również od rosyjskiej gubernji wołyńskiej. W szczególności północno-wschodnia część obecnego województwa od Ratna po Opalin, Luboml i Maciejów, przed rozbiorami należała do ziemi chełmskiej. Żytomierz, który za rosyjskich czasów był stolicą gubernji wołyńskiej, również do pierwotnego Wołynia nie należał, wchodząc w czasach przedrozbiorowych w skład województwa kijowskiego. Zresztą od strony wschodniej granice Wołynia nie sięgały przed rozbiorami o wiele dalej, niż obecnego województwa. Z ziem włączonych do b. Galicji Zbaraż, Załóżce, Podkamień i okolica wchodziły do rozbiorów w skład województwa wołyńskiego. Do gubernji wołyńskiej (Polesie Wołyńskie) wchodził też obszar powiatów sarneńskiego i kamien-koszyrskiego, przyłączonych obecnie do Polesia. Stolicą województwa był Łuck, będący równocześnie siedzibą biskupów łacińskiego i greckiego. Województwo dzieliło się na trzy powiaty łucki, włodzimierski i krzemieniecki. Całe województwo zajmowało 750 mil2, z czego połowę zajmował powiat łucki, jeden z największych w Polsce, przewyższający rozmiarami niejedno województwo, trzecia część krzemieniecki, a szóstą cześć włodzimierski. Ten ostatni był dlatego tak mały, że obejmował on tylko część obszernego niegdyś księstwa włodzimierskiego, pierwotnie większego nawet od łuckiego, które z czasem straciło na rzecz Korony całą swą połać zachodnią za Bugiem z Chełmem i Bełzem. Do powiatu włodzimierskiego włączono też dzielnicę koszyrską, która chwilowo stanowiła osobny powiat. Powiat łucki obejmował całe dawne księstwo łuckie, w którem utonęły drobniejsze księstwa, jak Drohobuż, Peresopnica, Ostróg, Korzec i inne. Powiat krzemieniecki nie tworzył nigdy oddzielnego księstwa, ważył się długo między Wołyniem a Podolem i wchłonął w siebie drobniejsze powiaty jak Zbaraż, Kuźmin i inne. Z wybitniejszych miast Wołynia w powiecie włodzimierskim leżały Włodzimierz, Kowel, Turzysk, Litowież i Poryck, w łuckim: Łuck, Ołyka, Ostróg, Dubno, Równe, Korzec, Międzyrzec, Stepań, Torczyn, w krzemienieckim: Krzemieniec, Wiśniowiec, Zbaraż, Zasław, Starokonstantynów, Bazalia, Łanowce, Ostropol, Lubar. W epoce litewskiej miasta te posiadały dość duże znaczenie nie tylko handlowe i przemysłowe, ale też znaczne prawa polityczne, które później upadły. W dobie rozbioru Polski, największym miastem Wołynia było ordynackie Dubno (1127 domów), następnie szły (wedle ilości domów) Zasław (844), Połonne (813), Lubar (805), Ostróg (705), Konstantynów (672), Krzemieniec (607), stołeczny Łuck (597), Ołyka (594). Powyżej 500 domów posiadają jeszcze Równe, Łabuń, Stepań i Włodzimierz, powyżej 400 Kowel i Łachowce. Inne są mniejsze. Kolejność ta uległa w XIX w. znacznym zmianom a dziś największem co do ludności miastem Wołynia jest Równe, za którem idą Krzemieniec i Łuck. Jako ziemia narażona na najazdy tatarskie i kozackie, posiada Wołyń sporo zamków warownych, których za Batorego było 65. Na czele stały dawne zamki hospodarskie, później królewskie w Łucku, Włodzimierzu i Krzemieńcu, które były siedzibą starostw grodowych. Największym z nich był zamek w Łucku, niegdyś rezydencja Witołda i Świdrygiełły, którego ruiny imponują do dziś rozmiarami, najobronniejszym zamek w Krzemieńcu, który przetrwał zwycięsko szereg oblężeń, a zniszczony został dopiero w r. 1648 przez Kozaków Krzywonosa. Natomiast kilkadziesiąt było gniazdowych zamków kniaziowskich, nieraz okazałych i bardzo obronnych, od których rodziny magnatów wołyńskich brały swe nazwiska: Ostróg, Zasław, Wiśniowiec, Korzec, Zbaraż, Dubno, Poryck, Czartorysk, Klewań, Czetwertnia, Kowel, Kamień-Koszyrski, Kuków, Równe, Zwiahel i inne. Niemniej liczne były obronne siedziby starodawnych rodów szlacheckich, jak Beresteczko, Hoszcza, Kisielin, Kozin i inne. Z dawnych grodów ruskich przetrwały w ruinie Peresopnica, Drohobuż, Stepań, Peremyl, Mylsk, Szumsk, Turzysk, Mielnica i t. d. Biskupi łuccy posiadali zamek w Torczynie. Niszczone w czasie licznych najazdów tatarskich i kozackich, powstawały zamki z ruin, lecz zagładą dla nich był najazd kozacki w r. 1648-49, w czasie którego zniszczono większość zamków. Te które odbudowano w wieku XVIII nosiły już raczej charakter pałaców, niż zamków obronnych. Po rozbiorach Polski całe niemal województwo wołyńskie dostało się Rosji. Austrja oderwała w r. 1782 nieprawnie tylko wąski pas powiatu krzemienieckiego ze Zbarażem, Zaloźcami i Podkmieniem, które włączono do t.zw. Galicji i Lodomerji. Nieprawnie o tyle, że granica na wschodzie miała sięgać po Podhorce, leżące na dziale Bugu i Seretu u jego źródeł, a Seret miał być rzeką graniczną. Austrja jednakże, nadawszy rzece Zbrucz zupełnie dobrowolnie nazwę Podhorce, aż po Zbrucz posunęła swe granice. Reszta Wołynia przy pierwszym rozbiorze pozostała jeszcze przy Polsce. Przy drugim rozbiorze w r. 1793 Rosja zabrała część wschodnia województwa, aż po rzekę Stubło dzięki czemu Klewań leżał wówczas na pograniczu polsko-rosyjskiem, jednakże Krzemieniec, Łuck i Włodzimierz pozostawały przy Polsce. Przy trzecim rozbiorze Rosja zagarnęła resztę województwa, oraz położone na prawym brzegu Bugu części ziemi chełmskiej i województwa bełzkiego z Ratnem i Opalinem. Włączono je w skład nowoutworzonej gubernji wołyńskiej, której stolicą był Żytomierz, oderwany od dawnego województwa kijowskiego. W czasie wojen napoleońskich, Wołyń okupywały armje rosyjskie, a to w r. 1810 - 11 ks. Bagrationa, a w r. 1812 gen. Tormasona, który kwaterował w Łucku, podczas gdy naprzeciw za Stochodem obozowały wojska francuskie pod wodzą ks. Schwarzenberga, który główną kwaterę miał w Hołobach. Polacy narazie cieszyli się jeszcze znacznemi swobodami na Wołyniu, marszałkami szlachty wołyńskiej byli stale Polacy, nadal działały liczne na Wołyniu klasztory polskie, oraz szkoły polskie, zarówno klasztorne jak świeckie. Wśród tych ostatnich wybijało się zorganizowane przez Czackiego w r. 1803 liceum krzemienieckie, które dla kresów południowo wschodnich spełniało rolę polskiego uniwersytetu, a Krzemieniec, w którego murach wychowywał się wówczas Juljusz Słowacki, otrzymał miano Aten Wołyńskich. Rezultatem powstania w r. 1831, w czasie którego toczyły się na Wołyniu walki korpusu gen. Dwernickiego, była konfiskata dóbr wielu magnatów czynnych w powstaniu (np. Kowel Rzewuskich), oraz zarządzone w sierpniu 1831 r. zamknięcie szkół polskich na całym Wołyniu, wraz z liceum krzemienieckiem, co było dotkliwym ciosem dla polskiej kultury na kresach. Nastąpiły kasaty klasztorów, zniesienie unji po r. 1839. Represje przeciwko Polakom doszły do szczytu po powstaniu w r. 1863, kiedy skonfiskowano znowu sporo dóbr szlachty polskiej, zamknięto resztę klasztorów polskich, oraz wydano zakaz sprzedawania ziemi na Wołyniu Polakom. Wobec tego kruszył się z każdym rokiem stan posiadania Polaków, wzrastali Rosjanie, żydzi, Niemcy i Czesi. W XIX w. Wołyń, gdzie Rosjanie założyli trójkąt twierdz Łuck -Równe -Dubno, był terenem częstych rewji wojskowych, na które w latach 1816 - 31 zjeżdżał corocznie W. Ks. Konstanty, a w latach 1826-51 Mikołaj I. Rewje te odbywały się przeważnie pod Łuckiem. Dla polskości na Wołyniu było znacznym ciosem zamknięcie kościołów i klasztorów, oraz kasata dóbr wielkiej własności. Kościoły katolickie często zeszpecone przebudową w bizantyjskim stylu, utrzymały się w ręku prawosławnych nawet po t. zw. edykcie tolerancyjnym w r. 1906, natomiast Polacy zaczęli wówczas we wszystkich niemal miasteczkach budować nowe kościoły katolickie. Dopiero po odzyskaniu niepodległości zwrócono znaczną część kościołów katolikom. W ciągu XIX wieku połowa dóbr wielkiej własności Wołynia przeszła w ręce rosyjskie, drogą konfiskaty dóbr, względnie sprzedaży. Liczne dobra zostały też rozparcelowane między Czechów i Niemców, których kolonizacja była ułatwioną wydanym przez rząd rosyjski zakazem osiedlania się na Wołyniu Polaków i katolików. W czasie wojny europejskiej Wołyń, który przez kilka lat był terenem zawziętych walk pozycyjnych, które przesuwały się kilkakrotnie przez całe województwo, był narażony na ogromne zniszczenia wojenne. Pierwsza fala zniszczenia przeszła przez Wołyń w sierpniu i wrześniu 1915 r., kiedy, wojska rosyjskie, cofające się z Królestwa Kongresowego w odwrocie niszczyły wsie i miasta, dwory i pałace, uprowadzając z sobą ludność na wschód. Odwrót rosyjski skończył się dopiero w Równem, skąd w połowie września tego roku wyszła kontrofenzywa rosyjska, zatrzymana dopiero na linji Brody-Łuck-Czartorysk. W jesieni 1915 roku i z wiosną 1916 r. toczyły się ciężkie walki pozycyjne mniej więcej na linji Styru. W czasie tych walk odznaczyła się też pierwsza brygada legjonów, przerzucona na poleskie bagna początkowo nad Styrem, na linji Czartorysk-Rafałówka, później nad Stochodem, gdzie w okolicach Kołodziejów i Kościuchnówki poległo mnóstwo Polaków, powstało kilka polskich cmentarzów wojennych, a jedno ze wzgórz bronionych przez legjony otrzymało nazwę Góry Polaków. W dniach 4-6 czerwca 1916 r. armja rosyjska pod wodzą gen. Brusiłowa przerwała front austryjacki, zajmując Łuck i zmuszając Austryjaków do cofnięcia się na linję Stochodu. W dalszym ciągu front przebiegał przez Zaturce, Świniuchy i Hotochów, a stąd skręcał do Brodów. Linja ta utrzymywała się przez cały rok, dzięki czemu położone na niej miejscowości uległy całkowitemu niemal zniszczeniu. Traktatem w Brześciu Litewskim 9 lutego 1918 cały Wołyń odstąpiono Ukrainie, wraz z Chełmszczyzną i Podlasiem. Rezultatem tego było wycofanie wojsk austryjackich z części Wołynia, zajętej przez Austryjaków, i zastąpienie ich wojskami niemieckiemi, w których okupacji pozostał Wołyń podobnie jak cała Ukraina do grudnia 1918 r., kiedy po wycofaniu się Niemców, rządy kraju objęli narazie zwolennicy Petlury. Wojska polskie zajęły Wołyń w maju 1919 r., w szczególności 16 maja zajęto stolicę Wołynia Łuck. Krótką przerwę w rządach polskich na Wołyniu spowodowała inwazja bolszewicka, która trwała od połowy lipca do połowy września 1920. Do r. 1921 podlegał Wołyń Zarządowi Cywilnemu Ziem Wschodnich, później utworzono województwo wołyńskie. W czasie wojny otrzymał Wołyń kilka nowych linij kolejowych w szczególności z Kowla do Sokala przez Włodzimierz, z Uściługa do Wojnicy przez Włodzimierz, z Kowla do Kamienia Koszyrskiego, ze Zbaraża przez Łanowce do Szepietówki, oraz kilka kolei wąskotorowych na Polesiu Wołyńskiem.
|
|||||||||||||||||
(c) 2003 A. Mielcarek, T. Brożbar |