WERSJĘ ELEKTRONICZNĄ OPRACOWAŁ TADEUSZ BROŻBAR i ANDRZEJ MIELCAREK

WOŁYŃSKIE LATYFUNDIA MAGNACKIE

Przy rozważaniu dziejów Wołynia osobna wzmianka należy się wołyńskim rodzinom magnackim.

Wołyń już za czasów ruskich miał ustrój feudalny, rozpadał się on na szereg księstw dzielnicowych, podległych wspólnemu władcy w Łucku czy Włodzimierzu. Ustrój ten przetrwał też rządy litewskie, kiedy magnaci miejscowi wzmogli się jeszcze na siłach, wzrośli w majątki i znaczenie polityczne. W olbrzymiej większości wyznawali oni religję prawosławną, w dobie jagiellońskiej uważali się jednakże za Litwinów, a za ostatnich Jagiellonów niektórzy z nich jak np. hetman ks. Konstanty I Ostrogski (+ 1533), zajmowali najwyższe stanowiska w W. Ks. Litewskiem.

Niektórzy z kniaziów, którzy przybrali nazwiska od rodowych zamków, uważali się za potomków bocznych linji Rurykowiczów, jak w szczególności najpotężniejszy z rodów wołyńskich książąt Ostrogskich, którzy mienili się być potomkami króla Daniły, raczej byli jednakże odroślą Rurykowiczów turowsko-pińskich. Ich gałęzią była książęca rodzina ks. Zasławskich, oraz ks. Zbaraskich, którzy mienili się być potomkami Giedymina po Korybucie Olgierdowiczu. Właściwie wyrośli oni z rodu kniaziów Nieświckich, a z czasem rozdzielili się na cztery gałęzie, silniejsze Zbaraskich i Wiśniowieckich, oraz słabsze Poryckich i Woronieckich.

Od książąt Turowskich wywodzą się też kniaziowie Czetwertyńscy, których krewnymi byli kniaziowie Sokólscy i Wyszkowscy. Do możniejszych rodów należą też Czartoryscy, a ruskiego pochodzenia są też kniaziowie Rożyńscy i Rohowiccy. Litewskiego pochodzenia są prawdopodobnie Sanguszkowie wywodzący się od Lubarta, kniaziowie Koreccy, wywodzący się od wnuka Giedymina, Patrycego Narymuntowicza i Dobrowiccy. Pomniejszego znaczenia są kniaziowie Kurcewicze mający się za potomków Korjatowiczów, dawnych udzielnych panów Podola.

Poniżej kniaziów stał stan panów i ziemian, do których należeli potomkowie możnowładców miejscowych z czasów panowania Rurykowiczów. Do stanu tego napłynęło z czasem też sporo litewskiej i polskiej szlachty. Staroświeckie bojarstwo wołyńskie miało dość prostacze nazwy rodów i czasem zamienione na polskie przez dodatki wicz i ski. Do rodów tych należeli Bohowitynowie, Bohusze, Bokije, Bołbasy, Bołobany, Borejkowie, Borzobohatowie, Catowie, Czaplowie, Dederkowie, Deniskowie, Hornostaje, Hurkowie, Chmarowie, Chodkowie, Jełowie, Kierdeje, Kisile, Kiszkowie, Kostiuszkowie, Meleszkowie, Mokosieje, Myszkowie, Obuchowie, Serbinowie, Siemaszkowie, Sieniutowie, Sołtanowie, Szyłowie, i td. Z czasem przemieniają się oni na Bohowitynowiczów, Bobuszewiczów, Czapliczów, Deniskowiczów, Chodkiewiczów, Jełowiczów, Sołtanowiczów, Woroniczów i td. Inni przybierają nazwiska od posiadłości. Mamy więc Bohowitynów-Kozieradzkich, Borzobohatych-Krasińskich, Hurków-Omelańskich, Kierdejów-Mylskich, Myszków-Chołoniewskich. W połowie XVI w. wyrabiają się też nazwiska polskie od posiadłości, jak Beresteccy, Kozińscy, Krasnosielscy i td. Wtedy też szlachta wołyńska przyjęła herby polskie. W wieku XVI upadło na Wołyniu wiele starych rodów, jedni wymarli w nędzy zmarnotrawiwszy majątki, które zabrali wierzyciele za długi, inni wygaśli. W ich miejsce wstąpiła szlachta polska wyrobiona z wołyńskiej, łączącej się związkami pokrewieństwa z polską. Proces ten trwa przez cały wiek XVII.

Najpotężniejsze latyfundium magnackie na Wołyniu stanowiła ordynacja Ostrogska.

Rodzina książąt Ostrowskich miała pochodzić od jednej z bocznych linij Rurykowiczów. Pierwszą historyczną postacią tego rodu jest ks. Daniło Wasylewicz (+ 1386), jakoby prawnuk księcia Romana Halickiego, któremu książę Lubart w r. 1341 nadal księstwo Ostrogskie. Jego synem i następcą był Fedor początkowo wojewoda, który pod koniec życia wstąpił do klasztoru w Kijowie i tamże zmarł w r. 1441, a przed kościół prawosławny uważany jest za błogosławionego. Jagiełło mianował go namiestnikiem Wołynia. Jego syn Wasyl, zwany Pięknym (r. 1450) zbudował zamki w Ostrogu i Międzyrzecu Ostrogskim, oraz w Dubnie. Jego synem był Iwan, a wnukiem Konstanty I Iwanowicz, jedna z najświetniejszych postaci rodu (1400-1533), hetman wielki litewski, wielokrotny zwycięzca Tatarów i Moskwy, założyciel miast Zwiahla, Konstantynowa i Dubna, gdzie zbudował zamki, protektor prawosławia, fundator wielu cerkwi i klasztorów. Księstwo Ostrowskie skolonizował on i zaludnił, a w Ostrogu fundował cerkiew zamkową. Jego synem był książę Eljasz (Ilja), ojciec głośnej Halszki z Ostroga, który zmarł, mając 33 lata.

Również wybitną postacią był wnuk Konstantego I Konstanty II Wasyl Ostrogski (1527-1608) marszałek wołyński i poczwórny senator. Zasłynął on nietylko jako dowódca wojsk i obrońca kresów przeciwko Tatarom, ale jako wielki działacz oświatowy, który rozwijał kulturę i oświatę na Wołyniu, zakładał szkoły i drukarnie, tworząc z Ostroga wybitne ognisko oświaty i gromadząc uczonych na swym dworze. Jego synami byli Aleksander, otruty w r. 1603, oraz ostatni z rodu ks. Janusz, kasztelan krakowski (um. 19 sierpnia 1620). Byt to pierwszy katolik w rodzinie, protektor Jezuitów, których sprowadził na Wołyń w r. 1612, twórca ordynacji Ostrogskiej. Jego siostrą była Anna z Ostrogskich Chodkiewiczowa, żona słynnego hetmana Karola Chodkiewicza.

Posiadłości rodu książąt Ostrogskich zajmują jedną trzecia województwa, obszar przeszło 11.000 km.² z kilkudziesięciu miastami i kilkuset wsiami. Do dóbr tych należało kilka całych księstw i kilkanaście kluczów i włości. Podstawę dóbr stanowiło pierwotne księstwo ostrogskie z włością dubieńską, księstwo zasławskie, uksiężęcone włości rówieńska, stepańska, zwiahelska, szczątki księstwa drohobuskiego, zaś w powiecie krzemienieckim cały prawie bieg Słuczy od źródeł po Zwiahel, gdzie włości krasiłowską, konstantynowską, klucze ostropolski i sułżyński darował Ostrogskim Zygmunt I. Wreszcie niżej Słuczy należały do Ostrogskich włości połońska i lubartowska, a na północ od Zbaraża włości kołodeńska i czernihowska.

Ordynację ostrogską utworzył w r. 1618 ostatni z rodu, ks. Janusz Ostrogski. kasztelan krakowski, a po jego śmierci w r. 1620 przeszła ona na młodszą linję rodu Ostrogskich, noszącą tytuł książąt Zasławskich. Linja ta posiadała własne księstwo zasławskie w powiecie krzemienieckim, obejmujące 1600 km.² Po r. 1620 za siostrami ks. Janusza Ostrogskiego pewne dobra Ostrogskich nie objęte ordynacją dostały się jako wiana Lubomirskim (Połonne. Ostropol i Lubart), którzy posiedli też Łabuń i Sudyłków, Zamoyskim, Równe, Drohobuż i Zornów, Zwiahel i Berezdów Chodkiewiczom, zaś Suraż w r. 1640, po śmierci ks. Anny Ostrogskiej, Jezuitom.

Po wygaśnięciu ks. Zasławskich w r. 1676 dobra rozległej ordynacji Ostrogskiej przyznane na razie spokrewnionym Sanguszkom, zostały następnie ze szkodą Rzeczypospolitej, gdyż na ordynacji tej ciążył obowiązek utrzymywania 300 zbrojnych, rozdzielone między magnatów. Spory z tego powodu wzburzały cały szlachecki świat polski przez lat kilkanaście, odbijając się głośnem echem na sejmach.

Wreszcie ostatni ordynat ks. Janusz Sanguszko, marszałek nadworny litewski, podzielił przy tranzakcji kolbuszowskiej w r. 1753 dobra w następujący sposób: w powiecie włodzimierskim Łokacze i Litowiż z 9 wsiami dostały się Potockim, a w r. 1778 przeszły na Wilgów. W powiecie łuckim Dubno ze 70 wsiami, do których należał też Dermań, Suraż i Zdołbunów dostały się Lubomirskim, jak również włość stepańska z 80 wsiami. Przeszła ona w r. 1775 na Potockich, w 5 lat później na Worcelów. Ostróg z 36 wsiami wraz z Mizoczem dostał się Małachowskim, w r. 1772 przeszedł na Jabłonowskich, Świniarzym i 6 wsi dostały się Czackm. W powiecie krzemienieckim Bazalię z 13 wsiami oraz Krasiłów otrzymali Sapiehowie, Kuźmin z 15 wsiami Szydłowscy, Konstantynów z 36 wsiami Czartoryscy i Lubomirscy (1794 dobra przeszły na Rzewuskich), Kułczyny i 34 wsie oraz Miropol i 13 wsi Lubomirskim, Sulżyn oraz 19 wsi Jabłonowskm. Z dóbr książąt Zasławskich na Wołyniu nie objętych ordynacją Ostrogską Zacław ze Sławutą i Szepetówką dostał się 1676 r. Lubomirskim, potem (1703) przeszedł na Sanguszków. Dzięki tranzakcji kolbuszowskiej Lubomirscy stali się w połowie XVIII w. najzamożniejszym rodem nietylko na Wołyniu, lecz w całej Polsce.

Drugim po ordynacji Ostrogskiej konglomeratem dóbr była Zbarażczyzna, stanowiąca pierwotnie jedną książęcą dzielnicę, póżniej rozdzielona między linje książąt Zbaraskich. Dobra te obejmowały obszar 2.600 km.². Składały się na nie księstwa Zbaraskie i Wiśniowieckie i włości Wołoczyska, manaczyńska, i januszpolska, które zajmowały czwartą cześć powiatu krzemienieckiego w jej części południowo zachodniej. Młodsze dwie linje rodu zbaraskiego, książęta Poryccy i Woronieccy, mieli swe dzielnice gniazdowe w powiecie włodzimierskim (Poryck) i łuckim (Worończyn). Dobra Zbaraskich po ich wygaśnięciu przeszły na Wiśniowieckich, a po tych wygaśnięciu w r. 1741 na Mniszchów.

Sanguszkowszczyzna, czyli dzielnica Sanguszków, książąt na Koszyrze i Kowlu, obejmowała pierwotnie północną część powiatu włodzimierskiego, na Polesiu Wołyńskiem po obydwóch stronach Turyi. Dzielnica ta rozpadła się z czasem na księstwa koszyrskie, do którego należały włości Kamień i Niesuchojeże, księstwo kowelskie, nabyte w r. 1536 przez królowę Bonę, a potem oddane ks. Kurbskim (1564) oraz włość turzyską z Dolskiem. Prócz tego do Sanguszków należały Łokacze, włoście czarnohorodzka i bereska, horochowska, holatyńska i Peremyl. Ogółem przed utratą Kowla do Sanguszków należał obszar 3.300 km.², zmniejszony potem 2.000 km.².

Dobra Czartoryskich obejmowały włość czartoryską na Polesiu łuckiem, włość klewańską ze starożytną Peresopnicą, oraz w powiecie wlodzimierskim włości latowizką i sielecką. Razem obszar około 2.500 km.². Księstwo Koreckie, zajmujące północno-wschodni narożnik województwa, składające się z włości koreckiej i międzyrzeckiej zajmujących ogółem 1900 km.² obszaru, należało do r. 1651 do ks. Koreckich, do których należała też włość targowicka w powiecie łuckm. Po ich wygaśnięciu włość korecka dostaje się ks. Czartoryskim, międzyrzecka przechodzi do Lubomirskich (1706), Targowica do Bieniewskich (1669).

Na koniec do rozległych dziedzin książęcych zaliczyć należy należącą do Radziwiłłów włość ołycką, odziedziczoną po Kiszkach. Miała ona 700 km.² a dotychczas utrzymała się w ręku Radziwiłłów, do których należało też miasteczko Radziwiłłów k. Brodów.

Kolebką rodów drobniejszych kniaziów wołyńskich był zachodni Wołyń, na granicy powiatów włodzimierskiego i łuckiego, gdzie leżą prawie wszystkie ich rodowe gniazda. I tak od Rożyna poszli kniaziowie Rożyńscy, od Wielicka kniaziowie Wieliccy, od Sokola kniaziowie Sokolscy, od Lubczy kniaziowie Lubeccy, od Worończyna kniaziowie Woronieccy, od Porycka kniaziowie Poryccy, od Trubek kniaziowie Trubeccy, od Boremla ks. Boremscy, od Jałowicz kniaziowie Kropotkowie-Jałowiccy, od Ostrożca kniaziowie Ostrożeccy, od Czetwertni kniaziowie Czetwertyńscy. Najznaczniejszą z wielkopańskich, lecz nie książęcych, była gniazdowa włość Kierdejów-Hojskich Hoszcza, z Horyń grodem-Krupą. Pozatem większe włoście były: w powiecie łuckim: Targowica, Czapliców, potem Koreckich, Świniuchy, dziedzina Gniewoszów-Świniuskich, w powiecie krzemienieckim Łanowce, Bożeńców-Jełowickich, Czołhan Czołańskich, Szumbar Bohowitynów potem Łaszczów, w powiecie włodzimierskim Mielnica i Tuczyn Siemaszków. Niedaleko Bugu leżało gniazdo najstarożytniejszego z rodów ruskich, Kisielów, mianowicie Nieskienicze i Drohinicze. Południowa część powiatu łuckiego jest gniazdem drobnej szlachty, która skupiła się tu w okolicach dwóch starożytnych zamków Peresopnicy i Drohobuża, w ilości około 50 rodzin, przeważnie o czysto polskich nazwiskach.

W drugiej połowie XVII w., po ruinie spowodowanej najazdem kozackim, postać Wołynia zmienia się, a przez lat kilkadziesiąt trwają wysiłki ku wydźwignięciu się z ruiny wojennej. Wiele szlachty starodawnej ginie w tym okresie, w jej miejsce przybywa z zachodu szlachta polska. W XVIII w. z bardzo małymi wyjątkami wszystkie znaczniejsze włoście wołyńskie przechodzą z rąk pierwotnich właścicieli w inne ręce. Poryck od r. 1644 należy do Zahorowskich, Hoszcza od r. 1648 do Kisielów Czwetwertnia od r. 1625 do Zbaraskich. Jeszcze przed ruiną Czartorysk, Targowica i Berestów przechodzą do Leszczyńskich, Milanowicze do Opalińskich, Mosor do Firleyów, Hubków i Tuczyn do Daniłłowiczów, następnie do Walewskich, Świniuchy do Sobieskich, Mielnica do Kaszowskich, Krupiec do Cetnerów, Morawica, Dorohostaje do Sapiehów, Tajkury i Mylsk do Ossolińskich, Bortniew, do Czapskich, Radziwiłłów do Koniecpolskich, Sklin do Ostrorogów, Sołowin do Działyńskich, Horochów do Warszyckich i t.d. Najczęściej sposobem zmiany właścicieli jest nabycie dóbr jako posagu z ręką zamożnych dziedziczek wołyńskich włości.

W powiecie włodzimierskim: Kamień-Koszyrski należy (od 1656) do Krasickich, Niesuchojeże (1650) do Sapiehów.

Turzysk (1773) do Ossolińskich potem Moszyńskich. Dolsk (1696) do ks. Wiśniowieckich, (1794) Moszyńskich, Kisielin (1773) do Ledóchowskich, Uściług (1705) do Lubomirskich, Poryck (1694) do Czackich, Świniuchy (1664) do Leszczyńskich, (1765) Rzewuskich.

W powiecie łuckim: Włodzimierz do Krasickich, Czartorysk po Leszczyńskich (1677) do ks. Wiśniowieckich, (1725) Radziwiłłów, Czetwertnia po Horainach wraca (1750) do ks. Czetwertyńskich, Krupa (Horyńgród) po Radziwiłłach (1777) podobnież do Czetwertyńskich, Hoszcza (1775) do Leńkiewiczów, Młynów (1780) do Chodkiewiczów, Murawica po Chodkiewiczach (1790) do Krasickich, Boremel (1782) do Czackich, Horochów (1791) do Poniatowskich (95) Strojmowskich, Beresteczko (1765) do Zamoyskich, (95) Platerów i t.d.

W powiecie krzemienieckim: Radziwiłłów (1787) do Miączyńskich, Kozin po Firlejach (1787) do Tarnowskich, Poczajów (1650) do Domaszewskich, (1774) Tarnowskich, Wiśniewiec (1744) do Mniszchów, Zbaraż (1774) do Potockich, Wyżgródek po Zahorowskich (1697) do Czackich, (1746) Potockich, (1758) Rzyszczewskich, Wołoczyska (1775) do Moszyńskieh, Lachowce (1660) do Sieniutów Lachowieckich, następnie Opalińskich, (1745) Jabłonowskich, (92) Sapiehów, Teofipol (Czołhan) do Jabłonowskich (1744), Jampol (Januszpol) do Radziwiłłów (1774), Sudyłków ok. (1750) do Lubomirskich, (1771) Młodziejowskich, potem Grocholskich, Łabuń (1675) do Lubomirskich, (1775) Stępkowskich.

Podczas gdy w chwili rozbioru wszystkie dobra wielkiej własności na Wołyniu należały do szlachty polskiej, częściowo już po pierwszym rozbiorze, a jeszcze więcej po powstaniu 1830-31 r., kiedy sporo dóbr magnatów polskich uległo konfiskacie, dobra te przeszły w znacznej mierze w ręce rosyjskie.

Zaraz w r. 1794 skonfiskowała Katarzyna II dobra kanclerza Małachowskiego na północ od Ostroga, w szczególności Korostowo, Michałpol, Chórów i Pliske i nadała je gen. Fersenowi, zwycięzcy z pod Maciejowic. Skonfiskowane Turnom Kopytkowo otrzymał senator Iliński. Drogą kasaty nabył jednocześnie rząd rosyjski prócz polskich królewszczyzn dobra biskupów łuckich Torczyn i Choteczów, oraz dobra biskupów unickich Kopiaczów, Rozyszcze i Milatycze. Aczkolwiek dobra te sprzedano względnie nadano początkowo Rosjanom, wkrótce drogą kupna znalazły się znowu w ręku polskiem.

Po r. 1831 za udział w powstaniu uległy między innymi konfiskacie Międzyrzecz Korecki Steckich i kilkadziesiąt wsi w okolicy, Kowel Rzewuskich i Bereźnica Czackich z kilku wsiami, W r. 1863 skonfiskowano Jabłonowskim Ostróg z kilkunastu wsiami. Poprzednio skonfiskował rząd rosyjski liczne dobra skasowanych klasztorów łacińskich, oraz Perosopnicę (1848) proboszczów łacińskich w Łucku. Liczne dobra nabył też rząd rosyjski drogą kupna i tak Czartorysk, Klewań i Podłużne z kilkudziesięciu wsiami od ks. Czartoryskiej z Radziwiłłów (1860), Lubomlę od Branickich (1870), Dubno poprzednio Lubomirskich od Bariatyńskich (1880), Demidówkę od Garczyńskich, Krupiec przejął w r. 1840 za długi Lubomirskich. Pozatem wiele dóbr przeszło w drugiej połowie XIX w. w ręce prywatnych Rosjan drogą kupna, a wśród nich najświetniejsza rezydencja polska na Wołyniu Wiśniowiec, sprzedany przez Platerów ks. Demidowi i Dermań sprzedany przez Lubomirskich ks. Woroncowi-Daszkowi. W XIX w. sporo dóbr uległo też rozdrobnieniu przez parcelację między Niemców i Czechów. Skutkiem zaboru dóbr rządowych po rozbiorze Polski, później dóbr duchownych, oraz licznych konfiskat po powstaniach, a wreszcie drogą wykupu w ciągu XIX w., kurczyła się wielka własność polska, wzrastała rosyjska, dzięki czemu w pierwszych latach XX w. dobra wielkiej własności rosyjskiej i polskiej na Wołyniu były sobie równe. W r. 1901 wielka własność obejmowała więcej niż połowę obszaru ówczesnej gubernji wołyńskiej. Wśród dóbr wielkiej własności było wiele latyfundjów magnackich, 100 właścicieli miało w r. 1901 1.059.292 dziesięcin ziemi na Wołyniu, z tego 15 najzamożniejszych właścicieli - 486.687 dziesięcin. Największe dobra miał wówczas hr. Alfred Polski na Antoninach (72.208 dziesięcin), po którym odziedziczył je hr. Józef Potocki, lecz dobra te w większości pozostały z tamtej strony granicy. Na drugiem miejscu szedł rosjanin Uwarow (67.633 dziesięcin), na trzeciem książe Roman Sanguszko ze Sławuty (50.469 dz.), dalej Małyńscy (44.275 dz.), książe Urusow (35.169 dz.), hr. Kaukszyn (30.823 dz.), hr. Plater (29.058). Mieżencow (25.800), hr. Tyszkiewicz (25.000), Zielińska (23.527). Do prawosławnych z większej własności należało 1.449.000 dz., do katolików, wyłącznie Polaków 1.510.000 dz., do ewangelików (Niemców lub Rosjan) 192.000 dz., do Żydów 17.000 dz. Natomiast wśród drobnej własności chłopskiej przeważali prawosławni.

wstecz     do góry      dalej

(c) 2003 A. Mielcarek, T. Brożbar