WIADOMOŚCI OGÓLNE:
WYGLĄD KRAJU
LUDNOŚĆ
DZIEJE WOŁYNIA
LATYFUNDIA MAGNACKIE
ADMINISTRACJA KOŚCIELNA
ZABYTKI ARTYSTYCZNE
WSKAZÓWKI PRAKTYCZNE

dr Mieczysław Orłowicz

ILUSTROWANY PRZEWODNIK PO WOŁYNIU

Ł U C K  1 9 2 9

NAKŁADEM WOŁYŃSKIEGO TOW. KRAJOZNAWCZEGO I OPIEKI NAD ZABYTKAMI PRZESZŁOŚCI W ŁUCKU

WERSJĘ ELEKTRONICZNĄ OPRACOWAŁ TADEUSZ BROŻBAR i ANDRZEJ MIELCAREK

  STRONA STARTOWA

.

KOWEL - WŁODZIMIERZ - PORYCK

.   CZĘŚĆ SZCZEGÓŁOWA:
 

Linja ta biegnąca w kierunku południowym, jest częścią linji kolejowej Kowel -Sokal- Lwów, zbudowanej w czasie wojny.

Turzysk (24 km.) miasteczko o 2.800 m. (90% żyd.) z restauracją Fryszberga przy ul. Staweckiej, gdzie można też otrzymać nocleg. Miasto leży nad rzeką Turją. Kościół katolicki, z r. 1700 barokowy, fundacji ks. Teofili Lubomirskiej. Cerkiew murowana z XVII w. niegdyś unicka w r. 1845 przebudowana kosztem Szembeków, została zniszczona przez wojska niemieckie. Dwie cerkwie drewniane, z r. 1662 i 1859. Niegdyś istniał tu monaster Michajłowski, którego własnością była wieś Michajłowiec.

Turzysk istniał już w Xl w. W r. 1205 został zniszczony przez Litwinów i Jadźwingów. Na podstawie ugody z r. 1366 przyłączony został do Polski, gdzie stanowił królewszczyznę.

Włość tutejsza obejmowała 310 km.2 W r. 1516 Zygmunt Stary nadał tą majętność ks. Sanguszkom, z których ks. Fedor Sanguszko, marszałek ziemi wołyńskiej i starosta włodzimierski. skupił w swem ręku drogą gwałtów i nadużyć ogromne dobra, i przyłączył do zamku w Turzysku. W końcu XVI w. przeszły one drogą wiana na Zasławskich. w r. 1692 na Lubomirskich. Od r. 1773 miasto należało do Ossolińskich, po których pozostał istniejący dotychczas pałac, w pocz. XIX w. dobra przeszły na Moszyńskich, od r. 1842 hr. Szembeków, później na Orzeszków.

8 km. na północ od Turzyska leży Różyn gniazdo kniaziów Różyńskich, w ostatnich czasach dobra Siemiątkowskich, wieś z cerkwią i kaplicą katolicką. 16 km. na południowy wschód z Turzyska Lityń gdzie dwór empirowy z r, 1805, p. Henryka Sumowskiego został w czasie wojny doszczętnie zniszczony przez wojska rosyjskie.

16 km. na zachód z Turzyska Turyczany z empirowym dworem p. Tadeusza Krzyżanowskiego z charakterystyczną klatką schodową o pięknej ornamentyce z r. 1806. Na pierwszem piętrze śliczna okrągła salka kolumnowa.

Turopin (34 km.) wieś z cerkwią, gdzie niegdyś był monaster prawosławny.

Włodzimierz Wołyński (55 km.) miasto powiatowe o 12.000 m. Hotele: Pasaż ul. Katedralna 17, Krakowski ul. Kolejowa 85, "Paris" Kolejowa 64, "Lubelski" ul. Farna 10, Kupiecki ul. Mikołajewska 27, "Czarna Marja" ul. Trzeciego Maja 185. Restauracje: Związek Kelnerów ul. Katedralna 11, Ziemiańska ul. Piłsudskiego 3, Narodowa ul. Konstytucji nr 25, Kawiarnie ul. Piłsudskiego nr 7, ul. Piłsudskiego 76.

Dzieje miasta. Włodzimierz należy do najstarszych miast Wołynia, gdyż powstał w końcu X wieku, założony przez w. ks. Włodzimierza Kijowskiego. Przez kilka wieków był stolicą udzielnych książąt, a od r. 992 stolicą biskupów wschodniego obrządku. Do największej świetności doszedł Włodzimierz w końcu XII i pocz. XIII w. za rządów ks. Romana Mścisławowicza (+ 1204), kiedy zaćmiewał Kijów i Halicz. W r. 1340 w okresie walk z Lubartem został Włodzimierz zajęty przez Kazimierza Wielkiego. W XIV w. gdy przestał być stolicą księstwa Włodzimierskiego, podupadł, usunięty w cień przez Lwów, Łuck i Chełm. Od r. 1385 do r. 1427 był stolicą biskupów łacińskich, a po r. 1596 (po unji brzeskiej) stolicą biskupów grecko-katolickich, którą to djecezję skasowali Rosjanie w r. 1803.

W dawnem województwie wołyńskiem był Włodzimierz stolicą jednego z trzech powiatów, na jakie rozpadało się województwo, oraz grodem królewskm. Wedle opisów z końca XVI w. miasto było wówczas drewniane, było też obwiedzione parkanem drewnianym oblepionym gliną. Tradycja miejscowa głosi, że w XIII w. w czasie swego największego rozwoju Włodzimierz rozciągał się od przedmieścia Fedorówki, aż do wsi Zimno.

W rynku kościół farny, pod wezwaniem SS. Joachima i Anny, wzniesiony w r. 1554 przez ks. Annę Zbaraską, kilkakrotnie spalony i odnawiany, ostatnio w r. 1752 w barokowym stylu. Wewnątrz piękny ołtarz rokokowy. Z dawniejszych zabytków na ścianie z lewej strony od wejścia kościoła- tablica z płaskorzeźbą i napisem przedstawiająca klęczącego w zbroi rycerza przed figurą Matki Boskiej (z XVII w. Podhorodeński dobroczyńca kościoła). Do r. 1920 miały tu być przechowywane polskie insygnia koronne.

Po drugiej stronie rynku b. klasztor i kościół Jezuitów, (Serca Jezusowego) wzniesiony w roku 1719-55 skromny barok z dwiema wieżami, fundowany przez Ignacego Sadowskiego starostę Słonimskiego. Po kasacie w r. 1774 klasztor i kościół oddano Bazylianom, w r. 1840 zamieniono na klasztor prawosławny, rewindykowany został w r. 1923. Budował go architekt Jezuita Michał Radzimiński. Tak Jezuici jak i Bazylianie utrzymywali tu szkoły świeckie, mające w swoim czasie rozgłos na całym Wołyniu.

Obok kościoła farnego znajdował się klasztor i kaplica OO. Kapucynów (1752-1832) skasowany przez Rosjan. Budynki klasztorne zniszczono, a na ich miejscu stoją budynki prywatne.

Na początku ulicy Uściługskiej (Konstytucji) na rogu ul. Katedralnej pozostała wieża z XVII w. po kościele Dominikanów Wzdłuż ulicy ciągną się zabudowania klasztorne, w których mieści się starostwo, poczta i kasa skarbowa. Dominikanów w r. 1497 sprowadził Aleksander Jagiellończyk, który założył klasztor i kościół. Klasztor skasowano w r. 1850, a kościół rozebrano.

Dawna katedra prawosławna (Uspieński Sobór) obecny wygląd, z zatarciem poprzedniego stylu barokowego, otrzymała przy specjalnie w tym celu podjętej przez Rosjan restauracji w r. 1895. Jest to budynek okazały i bogato dekorowany. Mury są pozostałością dawnej cerkwi fundowanej w r. 1165 przez Mścisława Izasławicza. Przy ostatniej restauracji odkryto jeszcze resztki dawnej architektury bizantyjskiej z wpływami romańskimi. W XIII wieku zniszczyli ją Tatarzy. W XIV w. służyła podobno za katedrę łacińską, po unji brzeskiej w r, 1595 za katedrę unicką. Bazylianie przebudowali ją w XVII w. w stylu barokowym, a do ostatniej restauracji szeroką fasadę cerkwi zdobiły dwie ośmioboczne wieże nakryte namiotowymi dachami. Przed katedrą od ul. Katedralnej stoi bramka w stylu rokokowym.

Za katedrą przytykają do dzwonnicy mury dawnego pałacu biskupów unickich, (t. zw. zameczku) z potężnemi przyporami nazewnątrz i dwoma gankami. Po dawnym zamku biskupim pozostała tylko wieża murowana.

Katedra stała niegdyś w obrębie zamku książęcego. po którym pozostały wały owalne, obejmujące trzy morgi obszaru. Wśród nich stoi gmach więzienia, przerobiony z dawnego kościoła zamkowego, który zachował jeszcze ślady trzech naw. Zamek książąt ruskich stał we Włodzimierzu od końca X w. Za Kazimierza Wielkiego powstał tu nowy zamek, zbudowany przez kanonika Wacława z Tęczyna, który w czasie walk z Lubartem zburzyli Litwini.

Wśród starszych mieszkańców miasta utrzymuje się tradycja, że pod miastem znajduje się cały labirynt lochów podziemnych, które mają dochodzić aż do wioski Zimno. Podobno pochodzą one z czasów najazdów tatarskich i służyć miały jako schronienie przed najeźdźcami.

Na przedmieściu Ryłowica stoi cerkiew św. Bazylego z końca XIV w., o centralnem założeniu z półkolistą absydą, i śladami gotyku. Do r. 1916 cerkiew ta posiadała tablicę erekcyjną z ciosu z napisem starosłowiańskim; "Pomóż Boże słudze swej księżnej Annie" i datą grecka A. S. K. A. Uczeni rosyjscy uważali płytę za pochodzącą z początku XV w. i odnosili ją do księżnej Anny, żony Witotda, jako fundatorki cerkwi. W r. 1916 Austryjacy wyrąbali ją i wywieźli. Cerkiew ta według podania ludowego została zbudowana w 992 roku w jednym dniu przez żołnierzy zwycięskich wojsk Włodzimierza Wielkiego po wyprawie na Polskę, przy której zajęto Czerwieńskie Grody.

Przy ul. Kowelskiej znajduje się figura na miejscu dawnej cerkwi św. Praksedy, w której parafji urodził się bł. Józefat Kuncewicz, późniejszy biskup połocki, i męczennik za unję. Obok cerkiew św. Mikołaja, a przy niej piękna drewniana dzwonnica o namiotowym dachu. Cerkiew ta została zbudowana w r. 1780 kosztem unickiego biskupa chełmskiego Porfiego Skarbek Ważyńskiego dla uczczenia pamięci unickiego bł. Józefata Kuncewicza. Stoi ona na miejscu rodzinnego domu bł. Józefata. W roku 1800 oddały władze rosyjskie tą cerkiew duchowieństwu prawosławnemu. Niedaleko koszar cmentarz wojenny, posiada około 1300 mogił żołnierzy austryjackich i kaplicę. Na wojennym cmentarzu rosyjskim 300 mogił.

Na uroczysku zwanem Michaiłowszczyzna miał stać według tradycji miejscowej, najdawniejszy klasztor ruski pod wezwaniem św. Michała, na przedmieściu zaś zwanem Białobrzegi klasztor pod wezwaniem S.S. Apostołów - obydwa z XVIII w. Na przedmieściu Wołosów była cerkiew z klasztorem. św. Onufrego z XVI w. Na przedmieściu Ilińskiem pozostały ślady nasypów i grobów po dawnym klasztorze ruskim z XVI w. pod wezwaniem św. Eliasza, spalonym w r. 1833 Na uroczysku Spaskiem, stare cmentarzysko z XVI w. i gruzy po klasztorze pod wezwaniem Przemienienia Pańskiego z XV w. Na przedmieściu Fiodorowka pozostały szczątki fundamentów katedry późnej epoki romańskiej o założeniu bizantyjskim, z przełomu XIII- XIV w.

O 4 km. na południe od Włodzimierza leży wieś Zimno, według tradycji miejscowej niegdyś rezydencja zimowa książąt ruskich, (skąd nazwa), Na jej miejscu pozostał warowny klasztor ruski z 6 wieżami, zbudowany w r. 1495 przez ks. Czartoryskich, zapewne w stylu gotycko-bizantyjskim, jak wiele ówczesnych cerkwi obronnych. Jest to analogiczna budowa jak zamek w Łucku z końca XIV w. Zachowały się dwie murowane baszty kwadratowe, trzecią przerobiono na dzwonnicę kościelna. Na podwórzu klasztoru stoi cerkiew trzynawowa z dwoma wieżami, podparta przyporami. Podziemia pod cerkwią mieściły kiedyś klasztor Świętogórski, pochodzący podobno z XIII w. Obecnie znajduje się tu monaster żeński. Pozatem jest w Zimnie opuszczona cerkiew św. Trójcy murowana, wedle podania założona przez Włodzimierza Wielkiego lecz prawdopodobnie pochodząca z XV w.

Jest to archaiczny budynek bizantyjski z czworoboczną nawą, uwieńczoną okrągłym tamburem kopuły, oraz kolistem prezbiterjum.

Równie kopułę jak i prezbiterjum nakrywają stożkowate daszki, uszkodzone w czasie wojny.

Na południowy zachód od Włodzimierza leżą Biskupiczki, dawne dobra biskupów łuckich, gdzie kościółek drewniany w r. 1915 został zniszczony przez Austryjaków.

W tym samym kierunku Niskienicze (20 km.), gniazdo starego rodu Kisielów. Ładna cerkiew barokowa z r. 1653, fundacji głośnego z zawarcia ugody hadziackiej wojewody kijowskiego Adama Kisiela. Cerkiew o centralnem założeniu posiada cztery kopuły i dwa ozdobne portale barokowe. Wewnątrz barokowy grobowiec fundatora z marmuru i alabastru, przedstawiający go w zbroi z buławą w ręku, z napisem polskim i łacińskim, częściowo uszkodzony w czasie wojny, kiedy Węgrzy w r. 1915 obrabowali też trumnę i zwłoki wojewody. 27 km. od Włodzimierza Budiatycze, z uszkodzonym w czasie wojny pomnikiem murowanym.

7 km. na wschód z Włodzimierza Kogilno, z ruiną na wzgórzu wśród bagien.

Następną stacją za Włodzimierzem jest Bubnów (68 km.) wieś niegdyś Czartoryskich, potem Czackich, wreszcie Urusowych.

W sąsiedztwie (5 km.) nad 3 km. długim stawem Sielec z pałacem Czackich, zniszczonym podczas wojny i pięknym parkiem, z którym niegdyś łączył się ogród botaniczny. Z pałacu pozostały tylko gruzy; niegdyś było w nim sporo obrazów Berty z Potockich Czackiej (+ 1824). Na cmentarzu grobowce Czackich. Kościół barokowy z r. 1668 fundacji ks. Heleny Sapieżanki ma obrazy św. Trójcy, M. Boskiej i św. Józefa pędzla Berty Czackiej.

6 km. na południe z Bubnowa Myszów, gdzie kaplica murowana fund. Czackich uległa w r. 1915 zniszczeniu przez Austryjaków.

Iwanicze (80 km.). 8 km. na wschód (dojazd konną kolejką leśną) Poryck miasteczko o 2.200 m. ładnie położone na wzgórzu nad jeziorem. Jest to gniazdo kniaziów Poryckich, w XVI w. dziedzictwo Zbaraskich później Koniecpolskich, w r. 1648 Zahorowskich, od r. 1694 przez cały wiek XVIII i XIX w. Czackich. W r. 1765 urodził się tu głośny Tadeusz Czacki, Niezbyt duża włość tutejsza obejmowała niegdyś obszar 120 km.2 z miasteczkiem i 7 wsiami.

Kościół w stylu przejściowym z rokoka w klasyczny fundowali Michał i Konstancja z Wielhorskich Czaccy, rodzice Tadeusza. Budował go w latach 1759 - 74 Jezuita Andrzej Ahorn, który jest autorem fresków, przez niektórych przypisywanych Pastellowi. Zepsuło je odnowienie w r. 1857 przez Aleksandra Rycerskiego i Ignacego Waźniewskiego. Przed rokokowym wielkim ołtarzem w wiecznej lampie wisiało do niedawna serce Tadeusza Czackiego (+ 1816) zrabowane w r. 1920 przez bolszewików. Znajduje się tu też jego grobowiec. W r. 1915 kościół, którego fasadę zdobią dwie wieże, podpalili przy odwrocie Rosjanie, zrabowawszy wpierw cenne ornaty i kapy gobelinowej roboty, z XVII i XVIII w. w liczbie 30, W czasie pożaru wnętrze częściowo ocalało. Zachował się też piękny wielki ołtarz z cennym obrazem M. Boskiej z XVII, w. Zabytkiem z poprzedniego kościoła jest stara kamienna chrzcielnica.

W skarbcu ładny ornat francuskiej roboty z pocz. XVIII w. jeden z nielicznych którego nie zrabowali Rosjanie. Dokoła kościoła krużganki ze starymi obrazami.

Nad jeziorem stały przed wojną dwa piętrowe empirowe pałace Czackich zbudowane w r. 1806 przez Tadeusza Czackiego. jeden przeznaczony na bibliotekę i zbiory. Główny pałac zdobiła facjata, oparta na czterech kolumnach doryckich. W r. 1916 został pałac obradowany, przyczem zniszczono bibliotekę i zbiory porcelany. Natomiast drugi pałac, ów w którym mieszkał Tadeusz Czacki, spalony w r, 1915 przez wojska austryjackie, przedstawia się obecnie jako kompletna ruina. Wraz z nim spaliło aię też archiwum Czackich. Pozostała po Tadeuszu Czackim biblioteka z 15.000 tomów wkrótce po jego śmierci została wywieziona do Puław.

Ponadto posiada Poryck cerkiew fundacji Czackich, stojącą obok kościoła ładną figurą Matki Boskiej, oraz drewniana synagogę z XVII w. typu dość powszechnego na wschodnich ziemiach Polski. Charakterystyczne domki mieszczańskie z podsieniami i pięknie wycinanymi słupami. Jezioro, o 61 morgach obszaru posiadało przed wojną dobrze prowadzone gospodarstwo rybne (pstrągi i sieje).

W r. 1831 toczyła się pod Poryckiem bitwa korpusu gen. Dwernickiego z wojskiem gen. Rydygiera, Polegli w tej bitwie pochowani są w Mogile przy folwarku Poryck Stary.

12 km. na południe z Porycka na samej granicy województwa, leży Milatyn, małe miasteczko o 500 m. z cerkwią i dwiema synagogami, przed wojną komora celna rosyjska. Między Milatynem a Poryckiem Trubki, gniazdo kniaziów Trubeckich.

6 km. na zachód z Iwanicz Zabłoćce z kościołem barokowym z lat 1760-73, fundacji Gurowskiego.

7 km. dalej na zachód nad Bugiem Litowiż, wieś o 1600 m. polożona w punkcie, gdzie schodzą się granice województwa wołyńskiego (powiat włodzimierski), lubelskiego (powiat hrubieszowski) i lwowskiego (powiat sokalski). W dobie rozbiorów do punktu tego dochodził najdalej na północ wysunięty cypel Galicji. Litowiż był niegdyś centrem dużej włości, obejmującej obszar 230 km.2 od Buga do Ługu, z 16 wsiami i Sielcem. Dobra te, niegdyś Czartoryskich, później Ostrogskich, na podstawie transakcji kolbuszowskiej w r. 1753 przeszły na Potockich, w r. 1778 na Wilgów. Kościół drewniany z r. 1615 fundacji ks. Janusza Ostrowskiego, kasztelana krakowskiego.

 

  1. Łuck
  2. Okolice Łucka, Żydyczyn, Torczyn, Targowica
  3. Łuck-Horochów-Stojanów
  4. Łuck-Kiwerce-Kowel
  5. Kowel-Włodzimierz-Poryck
  6. Uściług-Wojnica-Kisielin
  7. Kowel-Luboml-Opalia-Świteź
  8. Kowel-Zabłocie-Ratno
  9. Kowel-Kamień Koszyrski
  10. Kowel-Czartorysk-Sarny-Ostki
  11. Kiwerce-Ołyka-Klewań-Równe
  12. Równe
  13. Równe-Sarny-Dąbrowica
  14. Równe-Korzec
  15. Korzec
  16. Równe-Mogilany
  17. Ostróg i okolica
  18. Zdołbunów-Dubno-Radziwiłłów
  19. Beresteczko i Młynów
  20. Krzemieniec i okolica
  21. Katerburg, Szumsk i Antonowce
  22. Mizocz i Dermań
  23. Poczajów
  24. Wiśniowiec i Oleksiniec
  25. Zbaraż-Łanowce


MATERIAŁY DODATKOWE:

brak


wstecz     do góry      dalej


(c) 2003 A. Mielcarek, T. Brożbar