WERSJĘ ELEKTRONICZNĄ OPRACOWAŁ TADEUSZ BROŻBAR i ANDRZEJ MIELCAREK

ZDOŁBUNÓW - DUBNO - RADZIWIŁŁÓW

Jeziorany (19 km.) kolonja czeska. 4 km. na południe Kniahinin, z ruinami klasztoru i cerkwią drewnianą z r. 1737. Niegdyś było to centrum dużej włości o 8 wsiach na obszarze 70 km. kw. 3 km. dalej na południe Listwin, wieś tonąca w sadach położona na wzgórzach w okolicy czarnoziemnej i gliniastej. dawne dobra Karwickich, potem Krzywickich. Cerkiew drewniana z r. 1877.

6 km. na zachód z Jezioran leży nad stawem w dolinie Stubła miasteczko Warkowicze, o 1500 m. Hotel Mordki Szapira, pokój gościnny na dwie osoby u Józefa Ziegla. Restauracja Józefa Ziegla i Mordka Szapiry. W pocz. XVIII w. był tu pałac Ledóchowskich, otoczony fosami i wałami na kształt zamku, który jeszcze w XIX w. był zamieszkały. Koścół Bernardynów fund. Ledóchowskich z r. 1729 po kasacie zamienili Rosjanie w r. 1836 na cerkiew prawosławną, a klasztor zniszczyli.

Z Jezioran zbacza 10 km. na południe kolej lokalna do Mizocza (10 km.).

Dubno (41 km.) miasto powiatowe o 15.000 m., oddalone 5 km. na północ od stacji kolejowej, ładnie położone nad rzeką Ikwą. Hotele: Ermitaż ul. Listowskiego, Francuski ul. Listowskiego, Grand ul. Listowskiego, Paryż ul. Matczyńskiego, Restauracje: "Klub" ul. Listowskiego, Stołówka i winiarnia Waleszyńskiego ul. Listowskiego, Mardera ul. Listowskiego, Kawiarnia Storka ul. Listowskiego, Sznajdera ul. Czackiego.

Dubno wchodziło niegdyś w skład ordynacji ks. Ostrogskich, a od XV w. posiadało ich zamek. Książęca włość Dubieńska o obszarze 1000 km.² posiadała 40 wsi. Na podstawie ugody kolbuszowskiej w r. 1753 przeszło Dubno ze Zdołbunowem i Dermaniem oraz 70 wsiami na Lubomirskich. Za ich rządów doszło do takiego rozwoju, że w chwili rozbiorów Polski było największem miastem woj. wołyńskiego. Do tego przyczyniły się nie mało kontrakty dubieńskie, które tu przeniesiono ze Lwowa po pierwszym rozbiorze Polski, w r. 1772, ściągające do Dubna obywatelstwo ziemskie ze wszystkich województw ruskich. Po trzecim rozbiorze Polski przeniesiono je do Kijowa, co spowodowało upadek Dubna. W r. 1870 stało się Dubno obozem warownym, podobnie jak Łuck i Równe. W czasie ostatniej wojny uległo miasto zniszczeniu. Z powodu otoczenia kolonjami czeskimi jest Dubno głównem centrem chmielarstwa na Wołyniu.

Miasto z daleka pięknie się przedstawia na wzgórzu otoczonem moczarami Ikwy, nad któremi dominują mury zamku, wieże cerkwi i kościołów. Wewnątrz jednakże miasto zamieszkałe przez żydów, przedstawia się mniej ponętnie. Najczystszą jest dzielnica przy wjeździe od strony Równego, gdzie znajduje się park miejski i stoi szereg domków w ogrodach.

Nad Ikwą stoi zamek. Został on w połowie XV wieku założony przez ks. Wasyla Ostrogskiego, zwanego Pięknym. Pierwotnie miał być drewnianym, murowany wystawił w końcu XV wieku hetman ks. Konstanty I Ostrogski. W początkach XVII wieku, kasztelan krakowski ks. Janusz Ostrogski odrestaurował go w stylu późnorenesansowym, wówczas też zamek otrzymał dwie wieże na rogach od strony miasta. W owych czasach był zamek tutejszy tak silną fortecą, że w r. 1577 oparł się Tatarom, a w r. 1649 Chmielnickiemu, który poprzestał na złupieniu miasta, gdzie kazał wyciąć 1500 żydów. W zamku tym ks. Ostrogscy trzymali swe duże i bogate archiwum, a w XVII i XVIII wieku szlachta okoliczna składała tu swe dokumenta. Wśród zabudowań zamkowych wznieśli ks. Lubomirscy w końcu XVIII wieku nowy pałac, bogato dekorowany.

W XIX wieku, po przejściu dóbr na ks. Barjatyńskich, a później w r. 1870 na rząd rosyjski, równie stary zamek Ostrogskich, jak i pałac Lubomirakich uległy zniszczeniu skutkiem zupełnego zaniedbania. Ogołocono je z ozdób i obrócono na koszary. W czasie wojny budynki te zniszczyli jeszcze bardziej kwaterujący tu Austryjacy i inne wojska a po wojnie gmach będący własnością rządu nie miał już dachu i sufitów.

Cały zamek otaczają bastjony system Vaubana z XVII wieku, w których mieszczą się obszerne kazamaty połączone krużgankami z okolicą. Kazamaty są tak szerokie, że można do nich było niegdyś zajechać karetą i zawrócić. Wskazaną jest przechadzka po wałach i kazamatach, oraz wyjście na baszty narożne, skąd mamy piękny widok na zamek i na miasto.

Na dziedzińcu stoją dwa gmachy, z których starszym jest dawny zamek Ostrogskich. Jest to posępny budynek o grubych murach, będący w stanie nawpół ruiny, pokryty dachem, ale pozbawiony drzwi j okien. Od frontu zachował się portal renesansowy z herbem Ostrogskich.

Budynek zamkowy przebudowuje się na starostwo i inne urzędy państwowe.

Po lewej stronie podwórza zamkowego stoi ruina pałacu Lubomirskich. Został on zbudowany w czasach Stanisława Augusta, wedle proj. Itara z Malty a oparto go o stare mury, bezpośrednio wzniesione nad wodami Ikwy. W kilku pokojach zachowały się jeszcze resztki pięknej stiukowej ornamentyki, w szczególności w sieni fryz z herbami Ostrogskich i Lubomirskich, w jednym z pokoi fryz bachantek z wieńcami. Najpiękniej ornamentowaną była niegdyś okrągła sala balowa, otoczona kolumnadą w klasycznym stylu, której ściany zdobiła wspaniała ornamentyka. Przed wojną zamieniono ją na cerkiew prawosławną. W czasie wojny uległa zniszczeniu, i została pozbawiona sklepienia, a resztki jej ornamentyki przedstawiają smutny widok. Zniszczenie pałacu postąpiło w latach powojennych tak daleko, że zdaje się nic nie uchroni go już od zupełnej ruiny. Na wszystkich piętrach pozapadały się sklepienia i podłogi, wnętrze jest pełne gruzu, na ścianach pozostały tylko reszki ornamentyki, które niszczeją z każdym rokiem pod wpływem deszczu i śniegu.

Niegdyś jedyny suchy dostęp do miasta prowadził od strony zachodniej, gdzie zamykała go zachowana do dzisiaj miejska Brama Łucka, zbudowana w XVI w. przez ks. Ostrogskich. W r. 1785 poddano bramę restauracji, wtedy zapewne została ona zamurowana a ulicę poprowadzono obok. W r. 1915 jej wnętrze uszkodziły wojska austryjackie. Obecnie znajduje się pod opieką władz wojskowych, które ją przebudowały na pomieszczenie Pow. Kom. Uzupeł.

Obok tej bramy stoi kościół Bernardynów fundacji kasztelana ks. Janusza Ostrogskiego, z r. 1620.

Po kasacie klasztoru zamienili Rosjanie kościół w r. 1854 na cerkiew prawosławną (sobór), lecz obecnie oddano go znowu Bernardynom. Jest to skromny trzynawowy budynek wczesnobarokowy z wieżą. W prezbiterjum ładne rokokowe freski z połowy XVIII wieku, przypisywane Żebrowskiemu. Z tego czasu pochodzą też malowidła na ścianie prezbiterjum, które zastępują wielki ołtarz. Osobliwością jest mosiężny świecznik pięcioramienny, stojący na ziemi, wysokości człowieka, ozdobiony trzema lwami, odlewany w roku 1575 w Gdańsku, kosztem ks. Konstantego Ostrogskiego. Lichtarzów takich było dwa, lecz drugi zabrano do soboru w Ostrogu. Obok skromny budynek klasztoru, ozdobiony pięknemi głowicami kolumn.

Barokowy kościół karmelitanek, fundowany w r. 1630 przez Anastazję Czarnecką, zamienili Rosjanie na cerkiew, a klasztor wzniesiony w r. 1686 z funduszów Teofili z Zasławskich ks. Lubomirskiej po kasacie w r. 1890 zamieniono na monaster prawosławny. Po wojnie oddano go Siostrom Opatrzności, które prowadzą tu zakład dla sierot. Klasztor posiada ładną fasadę barokową z piękną kolumnadą. Łączy się z nim kościół, skromny barok trzynawowy bez wieży. Jego pierwotne urządzenie usunęli Rosjanie. Stoi on u wjazdu do miasta od strony Równego.

Niedaleko Rynku stoi bezstylowy kościół farny z r. 1832.

Synagoga z XVI w. uległa częściowemu zniszczeniu w czasie wojny, gdy Austryjacy spalili na niej dach. Obecnie została już odbudowana. W mieście zachowało się kilka staroświeckich dworków np. przy ul. Panieńskiej 23. Zachował się też dworek, w którym umarł Czacki.

Pod miastem pobojowisko z r. 1915, ozdobione pamiątkowym obeliskiem austryjackm. Fort "Zahorce" wsławił się w r. 1920 r. bohaterską obroną pod wodzą mjr. Matczyńskiego przeciwko bolszewikom. Na przedmieściu Surmicze rosyjski cmentarz wojskowy na którym pochowano 514 poległych.

Niegdyś posiadało Dubno kilka monasterów, w okresie unji Bazyliańskich, poprzednio prawosławnych. Mon. Świętokrzyski obok Karmelitanek z pierwszej połowy XVII w. oraz Spaski na wyspie w południowo-wschodniej stronie miasta, z połowy XV w., obydwa fundowane przez ks. Ostrogskich, stanowiły opactwo dubieńskie, Archimandrytami tutejszymi bywali znakomici ojcowie kościoła wschodniego, jak Smotrycki, Sakowicz, Dubowicz, wyszło stąd wielu biskupów i metropolitów. Fundacji ks. Ostrogskich był też żeński monaster Dubowicki.

Dubno leży w szerokiej dolinie Ikwy, 191 m. n. m. Od zachodu ciągnie się 25 km. długie i tyleż szerokie pasmo Gór Pełczańskich, od Szwajcarji Wołyńskiej oddzielone doliną Ikwy. Kilka wzgórz tego pasma wznosi się ponad 300 m. np. zalesiona Czartorja (325 m. n. m.) na południe od Smordwy, szczyt Ostalec (328 m. n. m.) na zachód od Pełczy. Wzgórza sięgają od Dubna i Smordwy, po Kozin i tor kolei do Radziwiłłowa. W środku tych wzgórz bogatych w lasy i kamieniołomy kredy i wapienia leży wioska Pełcza (313 m. n. m.).

10 km. na wschód od Dubna obok toru kolejowego leży Mirogoszcz, poza Buderażem i Glińskiem jedna z największych kolonji czeskich na Wołyniu.

17 km. na północ z Dubna leży Młynow, 17 km. na zachód Smardwa, opisano w następnym ustępie.

Za Dubnem biegnie pociąg ku południowemu zachodowi doliną Ikwy, mając od zachodu Pełczańskie Góry. W dolinie tej leży następna stacja Kamienica (47 km.) wieś z cerkwią drewnianą, fundacji Jełowickich, stacja węzłowa z koleją lokalną do Krzemieńca (p. niżej). Obok Podłuże, gdzie cerkiew z r. 1845, w r. 1915 spalili Austryjacy.

Werba (59 km.) miasteczko o 2.000 m. nad Ikwą którą tworzy tu szeroką bagnistą równinę. Cerkiew drewniana z r. 1774. Okolica w czasie wojny ucierpiała dość znaczne szkody, wyrządzone przez austryjackie wojska, w latach 1915-16. Wtedy uległy zupełnemu zniszczeniu drewniane cerkwie w Minkowcach, z r. 1745, fund. Łysogórskiego, w Beregu z r. 1765, w Turji z r. 1858, a wreszcie stary cmentarz unicki w Onyszkowcach, istniejący od końca XVI w. Jest tu cerkiew drewniana z r. 1881.

2 km. na północ z Werby leży miasteczko Ptycza, o 1000 m. przez Zygmunta Starego nadane Ostrogskm. Kościół drewniany z r. 1632 fundacji ks. Władysława Lubomirskiego. Cerkiew drewniana z r. 1864.

Za Werbą porzuca tor kolei dolinę Ikwy. Następną stacją jest Rudnia Poczajowska (68 km.).

8 km. na północ Kozin, miasteczko o 1600 m., niegdyś własność Kozińskich, później Firleyów, a w XVIII w. hr. Tarnowskich. Na kępie wśród stawu wzniesiono w XVI w. zamek niegdyś Firleyów, później przerobiony na pałac, gdzie w r. 1787 podejmował Jan Tarnowski Stanisława Augusta. Z dawnego zamku pozostały tylko resztki bramy wjazdowej. W pałacu hr. Jana Tarnowskiego, była przed wojną galerja obrazów i biblioteka klasyków starożytnych. Kościół niegdyś Dominikanów, rokokowy, z r. 1776 fundacji hr. Jana Tarnowskiego, po kasacie został w r. 1838 przerobiony na cerkiew, zaś budynki klasztorne zniszczono. Także i cerkiew została w r. 1915 zniszczona przez wojska austryjackie. Synagoga. Kaplica katolicka filialna parafji w Ptyczy. 12 km. na pólnocny-wschód przy drodze do Beresteczka Tesługów, wieś z cerkwią drewnianą i kaplicą katolicką przy dworze.

Radziwiłłów (91 km.) ostatnia stacja tej linji na terytorjum Wołynia, do r. 1914 rosyjska stacja graniczna z dużą komorą celną. Hotel Goworowa przy ul. Polowej. Restauracje: w hot. Goworowa, Tyszakowskiego przy ul. Polowej, Ciezierskiego przy ul. Kupieckiej i Kurystyna przy ul. Staropocztowej. Od dworca oddalone jest miasto blisko 2 km. Miasteczko, które zostało założone przez Radziwiłłów z Ołyki, rozwinęło się dopiero po budowie kolei, dzięki ożywionemu handlowi granicznemu. Przed wojną liczyło 10.000 m. Bliskość granicy powodowała rozkwit przemytnictwa. Skutkiem zniszczeń w czasie wojny, oraz odsunięcia granicy po wojnie upadło miasto, które obecnie liczy niespełna 5.000 m.

Dwie cerkwie z r. 1856 i 1874. Dobra od Radziwiłłów przeszły na Koniecpolskich (1650), Miączyńskich (1757), potem Gorczyńskich, zaś w koficu XIX w. na Rosjan ks. Urusowych.

5 km. na wschód Krupiec, miasteczko o 600 m. Jest to była własność Wiśniowieckich (1650), Cetnerów, później Lubomrskich, wreszcie rządu rosyjskiego, który przejął tutejsze dobra w r. 1840 za długi Lubomirskich. Dawny kościół empirowy, fundowany w r. 1822 przez głośnego generała Igelströma, byłego ambasadora rosyjskiego w Warszawie, który jest w Krupcu pochowany, został w r. 1866 przerobiony na cerkiew. Na wschód wśród pól stary kurhan.

Radziwiłłów jest stacją kolejową dla Beresteczka (30 km.) i Poczajowa (20 km.) opisanych w następnych ustępach.

wstecz     do góry      dalej

(c) 2003 A. Mielcarek, T. Brożbar