WERSJĘ ELEKTRONICZNĄ OPRACOWAŁ TADEUSZ BROŻBAR i ANDRZEJ MIELCAREK

KOWEL - CZARTORYSK - SARNY - OSTKI

Linja ta biegnąca przez bezludne okolice Polesia Wołyńskiego, które przecina od zachodu ku wschodowi, mija nad Stochodem i nad Styrem głośne pobojowiska legjonów polskich z lat 1915-16. W okolicy dużo śladów wojny i cmentarzy wojennych. Osady zniszczone w czasie wojny odbudowały się tylko częściowo. Przy linji tej leżą:

Powursk (33 km.) w bagnistej okolicy, na zachód od Stochodu, z dużymi koszarami i strzelnicą artylerji. 16 km. na północ nad Stochodem miasteczko Stobychwa, z cerkwią i synagoga. 10 km. dalej na północ Werchy, dawne dobra Raczyńskich, później Przewłockich, z cerkwią drewnianą z r. 1742 fundacji Raczyńskich. Niegdyś był tu monaster Bazylianów, zamknięty w r. 1827.

Kilka kilometrów za Powurskiem przekracza pociąg po długim moście rzekę Stochód, typową rzekę poleską, która w "stu chodach" dzieląc się na liczne kanały, płynie zwolna wśród lasów i bagien ku północy. W r. 1916 toczyły się nad jej brzegami zawzięte walki.

Między Stochodem a Styrem biegnie pociąg przez typową okolicę Poleską. Rzadkie lasy sosnowe, silnie przetrzebione w czasie wojny, rosną tu na bagnistych równinach, wśród których sterczą, jakgdyby wyspy, wydmy piaszczyste, równie zalesione. Na wydmach tych leżą rzadkie osady, a między niemi tu i ówdzie, szczególnie na północ od linji kolejowej, ciągną się nagie błota.

Za Stochodem leży stacja Trojanówka (48 km.), Miasteczko tej nazwy o 1500 m. leży 5 km. na północ od niej na wydmie wśród bagien. 20 km. na północ wśród bagien i lasów na prawym brzegu Stochodu leży wieś Nabruska, z kościołem drewnianym z r. 1727, fundacji Doroty Rzeczyckiej.

Maniewicze (62 km.), stacja wśród lasów i bagien, 9 km. od wsi tej nazwy. Jest tu sanatorjum dla dzieci zagrożonych gruźlicą. Niedaleko stacji nowy kościół, oraz świeżo założony cmentarz legjonistów, gdzie zwieziono zwłoki około 40 poległych w okolicy i wzniesiono obelisk 4 m. wysoki. 8 km. na wschód od wsi Hołuzja, dobra Konopackich, z kaplicą przy dworze. Ku północy ogromne nagie bagna Siniucha. 10 km. na południe od stacji Jabłonka Borowa, gdzie na cmentarzu spoczywa porucznik 5 puł. leg. pol. Marjan Stankiewicz z Brzeżan, poległy pod Jabłonką 20 października 1915 r.

Wołczeck (74 km.) 4 km. na północ wioska tej nazwy położona 4 km. na zachód od słynnej Góry Polaków (p. niżej). Na cmentarzu wiejskim, położonym przy wjeździe do wsi od strony kolei, przeszło 30 mogił poległych tu w latach 1915-16 legjonistów, przeważnie nieznanego nazwiska, obok kilkadziesiąt grobów żołnierzy rosyjskich.

Czartorysk (83 km.) 9 km. na południe od stacji leży nad Styrem, małe miasteczko tej nazwy, przeważnie z żydowską ludnością, bez gospod i restauracji. Jest to gniazdo rodziny ks. Czartoryskich, po których zamku pozostały tylko wały. Książęca włość Czartoryska obejmująca przeszło 2.000 km.² obszaru po obydwóch brzegach dolnego Styru, była stosunkowo słabo zaludnioną. Posiadała dwa niewielkie miasteczka, t. j. Czartorysk i Włodzimierzec i 36 wsi. W r. 1601 Czartoryscy dobra swe sprzedali wojewodzie mińskiemu Pacowi za 400.000 złp. Później dobra przeszły na Leszczyńskich, w r. 1677 na Wiśniowieckich, w r. 1725 na Radziwiłłów, wreszcie w połowie XIX w. nabył je rząd rosyjski.

Najcenniejszym zabytkiem miasta był do wojny piękny barokowy kościół podominikański, fundowany w r. 1639 przez wojewodę dorpackiego Jerzego Leszczyńskiego. Po kasacie w r. 1832 został przerobiony na cerkiew, w czasie wojny uległ zniszczeniu, wraz z całem miasteczkiem. Po wojnie ruiny zostały oddane katolikom, a obecnie kościół znajduje się w odbudowie. Jest to gmach trzynawowy, krzyżowy, bez wieży, który w czasie restauracji w połowie XVIII w. otrzymał wygląd rokokowy. W grobowcach tutejszego kościoła utrzymały się do wojny dobrze zakonserwowane zwłoki Czartoryskich i szlachty okolicznej z ubiegłych wieków, a dopiero w czasie inwazji bolszewickiej groby te zostały częściowo poniszczone, ciała porozrzucane. Zwłoki podległy rabunkowi, pościągano nawet pierścienie z palców. W połowie XVIII w. był tu rokokowy pałac Radziwiłłów ozdobiony malowidłami ks. Łukasza Huebnera, który po przejściu dóbr na rząd rosyjski zniknął bez śladu.

Na północ od stacji na lewym brzegu Styru koło Kołodziejów i Kościuchnówki, leżą głośne pobojowiska, wsławione walkami legjonów polskich z lat 1915-16. Jedno ze wzgórz, położone 2 km. na południe od Kościuchnówki przy drodze do stacji w Czartorysku, otrzymało wówczas nazwę "Góry Polaków". Od zachodniej strony tego wzgórza, 2 km. od wsi Kościuchnówki grób masowy kryje zwłoki 42 nieznanych z nazwisk żołnierzy, poległych tu w r. 1916. Grób otoczony kolczastym drutem oznacza duży krzyż drewniany z napisem. W r. 1928-rozpoczęto tu sypanie kopca-pomnika wiecznej chwały. Ponadto w lesie 2 km. na zachód od Kościuchnówki 300 m. na lewo od drogi do Wołoczeska jest drugi cmentarz wojenny, kryjący zwłoki trzydziestu kilku poległych tu w r. 1915 legionistów. Krzyże pierwotne z napisami poniszczył czas lub miejscowa ludność, wobec czego obecnie są mogiły bezimienne. Kościuchnówka oddalona jest 7 km. na północ od stacji w Czartorysku.

Między Czartoryskiem a Rafałówką przekracza pociąg rzekę Styr po 1 km. długim moście. Od Styru zaczyna się powiat sarneński utworzony w r. 1921 z północnych części powiatów rówieńskiego i łuckiego, i odłączony wówczas od Wołynia a przyłączony do Polesia.

Rafałówka (96 km.) miasteczko o 2.000 m., leży 7 km. na północ od stacji. Posiada ono cerkiew i synagogę. W czasie wojny uległo zniszczeniu. Na stacji bufet, przy stacji mały hotelik. W okolicy lasy t. zw. Rafałowieckiej Puszczy.

Antonówka (118 km.), wieś nad Horyniem.

6 km. na południe Horodziec, miasteczko nad Horyniem, o 1800 m. W pięknym pałacu, ozdobionym stukaturami, były tu niegdyś cenne zbiory sztuki, (obrazy, broń, numizmatyka), biblioteka z 20.000 tomów, nagromadzone w latach 1818-52 przez Krysztofa Urbanowskiego. Później Bolesław Skarzyński wywiózł je do Zahiniec, na Podolu. Po r. 1870 dobra sprzedane Rosjaninowi gen. Kurłowowi. Za jego czasów piękny niegdyś park i pałac popadły w zaniedbanie. J. I. Kraszewski przebywał tu przez jakiś czas i pisał swe dzieła. Ładny park. Koścół empirowy z r. 1810. po pożarze w r. 1885 został odbudowany w r. 1890. W okolicy wzdłuż Horynia liczne kurhany, częściowo rozkopane. Wedle tradycji pochodzą one z XI wieku.

10 km. dalej na potudnie nad Horyniem już w pow. Kostopolskim leży Kryczylsk, w miejscu gdzie niegdyś zbiegała się granica Wołynia i Litwy. Jest to jedna z największych wsi na Polesiu Wołyńskiem która ciągnie się na przestrzeni 5 km. Gospoda Stefana Czapińskiego. Są to dawne dobra Ostrogskich, potem Worcelów. Po zamku z XII w. pozostały ślady. Zachowały się tu wały, zapewne z tej samej epoki jak i w Stepaniu. W czasie trzeciej wojny szwedzkiej koncentrował tu swe wojska Karol XII, podczas gdy w oddalonym 4 km. Koroście gromadził swe wojska Piotr Wielki.

4 km. dalej na południe leży nad Horyniem Korost (Kurasz) niegdyś podobno - stolica Dulebów, później włość ordynacji Ostrogskich, w XIX w. Kaszowskich. Po zamku zachowały się obszerne wały. Cerkiew prawosławna.

Ku północy biegnie z Antonówki zbudowana w czasie wojny przez Rosjan kolej wąskotorowa do Kuchockiej Woli (90 km.) dla ułatwienia dowozu materjałów i ludzi na front poleski. Przy kolejce tej leży Włodzimierzec (25 km. z Antonówki) miasteczko o 2.000 m. w połowie żydów. Restauracje: Julji Kral i Kuźmy Kuleszy. Dobra tutejsze składające się glównie z lasów przerywanych moczarami, niegdyś wchodziły w skład włości czartoryjskiej, potem przeszły na hr. Krasickich, obecnie własność M. Pourbaix. W parku dworskim, ślady zamku ks. Czartoryskich i wałów. Kościół z r. 1827 fundacji hr. Krasickiego, empirowy. Z tego samego czasu pochodzi też jednopiętrowy empirowy pałac hr. Krasickich z klasyczną facjatą, opartą na doryckich kolumnach. Następną stacją kolejki jest położony 20 km, za Włodzimiercem Chinocz, wieś nad Stubłem, niegdyś miasteczko. Są to dawne dobra Czartoryskich, w XIX w. Węgrzynowskich. Dwór z kaplicą.

Za Antonówką przekracza pociąg Horyń a za nim lasy z dużemi partjami nagich bagien, jak np. błoto Hniszcza koło Tutowicz.

Sarny (143 km,) miasto powiatowe w województwie poleskim o 6.000 (przeważnie żydzi i kolejarze), a zarazem stacja węzłowa linji Równe-Łuniniec i Kowel-Ostki. Hotele: ,,Europa" ul. Kupiecka 9. "Bristol" ul. Wesoła 11 i "Wiktorja" ul. Wesoła 7. Restauracje: Chomik Jan ul. Kupiecka 1, Sawicki ul. Kupiecka 4, Goldman (koszerna), Kobus Paweł ul. Gościnna 27. Kawiarnie i cukiernie: Herman August ul. Centralna 20, Szrejn Aron ul. Centralna 6. Niegdyś nieznana wieś na Polesiu Wołyńskim w powiecie rówieńskim, zaczęły Sarny wzrastać dopiero od czasu, gdy zostały węzłową stacją kolejową. Jeszcze przed wojną były wsią o 2.000 m., a wzrosły dopiero po wojnie, gdy w r. 1921 zostały miastem powiatowem, a równocześnie osadą przemysłową. Sarny mają dwa duże tartaki i nową hutę szklaną. Dzięki temu mają zapewniony rozwój i szybko usuwają w cień położone w okolicy stare, ale od komunikacji kolejowej odcięte miasteczka jak Bereźno, Stepań i Włodzimierzec. Miasteczko nieładnie zabudowane leży na wyżynie na lewym brzegu rzeki Słuczy, która w okolicznych lasach płynie setkami ramion i kanałów. Cerkiew drewniana z r. 1725, fundacji Antoniego Pruszyńskiego. Kościół drewniany z r. 1827.

Za Sarnami przebiega pociąg pustkowia poleskie z ogromnemi partjami nagich bagien. Na piasczystych wyspach leżą rzadkie i nędzne osady, przy których zbudowano stacje kolejowe. Okolica ta ma podłoże granitowe, przy stacjach kolejowych liczne kamieniołomy granitu.

Klesowo (165 km) wieś z dużymi kamieniołomami granitu pierwszorzędnej jakości, którego eksploatację utrudnia zalewanie kamieniołomów wodą. Granit stanowi pokład tutejszych bagien, sięgając odtąd aż po Korzec. Największe z tutejszych kamieniołomów należą do firmy Fajnsztajna z Kowla, a są one położone 1 km. na północ od stacji i połączone z nią specjalnym torem. W r. 1927 kamieniołomy te wyprodukowały 100.000 tonn kamienia. Między innemi kamieniem tutejszym wybrukowano ul. Akademicką we Lwowie i ulice w Białymstoku, 1 km. na południe położone są kamieniołomy spółki "Skała" ponadto znajdują się tu kamieniołomy śląskiej spółki "Puhacz" i cały szereg innych.

Tomaszgród (170 km.) miasteczko niegdyś Czetwertyńskich z drewnianą cerkwią ich fundacji z r. 1788, oraz kamieniołomami granitu.

Rokitno (189 km.) miasteczko o 1000 m., jak wskazuje nazwa położone wśród bagien. Hotele: Wajnera ul. Piłsudskiego 4, Fuhman Rachil ul. Piłsudskiego 36, Zaks Mindla ul. Piłsudskiego 29, Litwaka Arona ul. Kościuszki 7. Kawiarnie: Tesenko Tekli ul. Piłsudskiego 24, Jeławka ul. Piłsudskiego 32. Cukiernia: Sztejna ul. Dąbrowskiego 1. Są to dawne dobra kniaziów Kapustów, które drogą wiana przeszły na Wiśniowieckich. Przed wojną zamieniło się Rokitno ze wsi na miasteczko i osadę przemysłową, dzięki dużej hucie szklannej, która zatrudniała 400 robotników. Po wojnie na nowo uruchomiona, produkuje rocznie 300.000 kg. butelek i szkla taflowego. Po wojnie rozwinął się w Rokitnie handel z sowiecką Rosją, który podtrzymuje kilka większych firm handlowych. Cerkiew drewniana.

8 km. na południe wśród bagien leży wieś Kisorycze, z cerkwią drewnianą z r. 1784. W lasach masowo rosną dzikie azalie.

Ostki (200 km.) stacja graniczna. W sąsiedztwie Snowidowicze, wieś o 800 m., z cerkwią drewnianą, w XVI i XVII wieku dobra Niemiryczów.

wstecz     do góry      dalej

(c) 2003 A. Mielcarek, T. Brożbar