WERSJĘ ELEKTRONICZNĄ OPRACOWAŁ TADEUSZ BROŻBAR i ANDRZEJ MIELCAREK

WIŚNIOWIEC i OLEKSINIEC

W szerokiej dolinie górnego Horynia, wśród wzgórz Podola Krzemienieckiego, 22 km. na południe z Krzemieńca, leży miasteczko Wiśniowiec o 3500 m. Dojazd autobusami Wiśniowiec otrzymał dopiero w r. 1928, pomimo nie wykończenia budowy szosy państwowej z Krzemieńca. W r. 1928 była ona wykończoną dopiero w dwóch trzecich długości.

Wiśniowiec ukazuje się dopiero z ostatniej góry przed miastem, skąd zjeżdżamy głęboko w dół do jaru. Miasto przedstawia się bardzo malowniczo, a nad jego domkami dominują wieże kościoła Pokarmelickiego. Hotel Pejsisa i Józefa Brylanta, Restauracja Ziemieńskiego, Władzińskiego i Anny Szymańskiej.

Dzieje. Wiśniowiec jest gniazdem potężnej książęcej rodziny Wiśniowieckich (p. str. 54) wywodzącej się od syna Olgierda ks. Dymitra Korybuta. W końcu XIV wieku obok wsi Stary Wiśniowiec założył on miasteczko Nowy Wiśniowiec. Do Wiśniowieckich należały dobra aż do wygaśnięcia rodziny na Michale Serwacym, wojewodzie wileńskim, który zmarł w r. 1744, poczem w posagu za jego wnuczką Katarzyną z Zamoyskich, Wiśniowiec wraz z fortuną Wiśniowieckich przeszedł na Mniszchów. Ugruntowało to znaczenie ich rodziny w drugiej połowie XVIII wieku. W ręku Mniszchów pozostawał tutejsze dobra do początków XIX wieku, później przeszły na Platerów, a w r. 1852 hr. Andrzej Plater sprzedał go Rosjanom. Książęca włość Wiśniowiecka objemowała niegdyś obszar 900 km.² z kilku miasteczkami i 16 wsiami.

Wiśniowiec leży na wzgórzu na północnym brzegu Horynia, który pod miastem tworzy duże, lecz częściowo zabagnione i zarosłe szuwarem stawy. Miasteczko podobnie jak Krzemieniec i Poczajów posiada wiele staroświeckich, charakterystycznych dla Wołynia domów mieszczańskich z końca XVIII i początków XIX wieku. Są one zbudowane w stylu klasycznym lub empirowym, drewniane, nazewnątrz obkładane cegłami, posiadają wysokie dachy, a od frontu są ozdobione podsieniami i gankami. Domki tutejsze, które otaczają dokoła rynek i stoją przy sąsiednich ulicach, należą do najpiękniejszych na Wołyniu.

Najcenniejszym zabytkiem Wiśniowca, jest wspaniały przed wojną, a obecnie zniszczony pałac. W miejscu dawnego zamku zbudował go w r. 1720 Michał Serwacy Wiśniowiecki (1680-1744), a pierwotnie był to budynek w stylu późnego baroku. Za czasów Mniszchów został pałac rozszerzony i przebudowany w stylu rokokowym. Jak świadczy tablica pamiątkowa umieszczona w westybulu, pałac został wykończony w r. 1781, kosztem ówczesnych właścicieli, Michała Wandalina Mniszcha, marszałka koronnego i jego żony Urszuli z Zamoyskich. Wówczas sale otrzymały wspaniałe urządzenia i dekorację, przeważnie w stylu przejściowym doby Stanisława Augusta. Mniszchowie posiadali tu też słynną galerję obrazów.

Przedpokój, klatkę schodową i salę balową na górze zdobiło 45.000 kafli holenderskich z Delft z ornamentem figuralnym. W jednej z sal był cykl portretów królów Polski, w drugiej hetmanów i znakomitych osób. Wspaniałe urządzenie posiadała rokokowa sala lustrzana, jadalnia, kilka salonów na piętrze i biblioteka, której szafy były całkowicie pokryte malowidłami i potretami. W pokojach, w których niegdyś gościli Stanisław August i Paweł I były tablice pamiątkowe.

Do połowy XIX wieku, dopóki pałac był w ręku polskiem była to iście królewska rezydencja, jakich było mało w Polsce, lecz pod rządami rosyjskich właścicieli zaczął powoli niszczeć. Słynną galerje Mniszchów ze znajdującym się tu cyklem obrazów z życia Maryny Mniszchówny sprzedano do Moskwy i Kijowa, wywieziono również znaczną część urządzenia artystycznego pałacu. Resztki zbiorów artystycznych ocalił częściowo przynajmniej właściciel Wiśniowca w początkach XX w., gen. Demidow, marszałek szlachty wołyńskiej, który chociaż Rosjanin miał wiele pietyzmu dla pamiątek historycznych i artystycznych Wiśniowca. W czasie wojny kupił dobra tutejsze wraz z pałacem hr. Grocholski. Pałac przetrwał wojnę stosunkowo dobrze, a dopiero w r. 1920 w czasie inwazji bolszewickiej został doszczętnie zniszczony i obrabowany, tak że pozostały niemal tylko nagie mury. Zrabowano resztki urządzenia artystycznego pałacu i resztki zbiorów, w dolnych częścjach ścian w salach parterowych powydzierano nawet kafle holenderskie. Bezpośrednio potem przedstawiał dawny pałac obraz zupełnego zniszczenia i nawpół ruiny, a niektóre sale służyły za stajnie. Po wojnie kupił pałac za 40.000 dolarów sejmik krzemieniecki, którego staraniem prowadzi się obecnie restaurację pałacu, przeznaczonego na pomieszczenie szkoły rzemiosł, domu sierot i szpitala.

Pałac przedstawia się jako okazały gmach piętrowy, a boczne parterowe skrzydła mieszczące oficyny nadają mu charakter budowli założonej w podkowę. Resztki ornamentyki zachowały się już tylko w kilku niewielkich pokojach. Na dziedziniec zamkowy wjeżdża się przez ozdobną bramę, umieszczoną w sąsiedztwie kościoła Karmelitów.

Park pałacowy, założony na stokach wzgórza spadającego ku Horyniowi, należał niegdyś do największych (300 morgów obszaru) i najpiękniejszych na Wołyniu. W końcu XVIII wieku urządził go Mikler. W XIX w. popadł w zaniedbanie, a obecnie przypomina on raczej las, aniżeli park. W części bliższej pałacu pozostały resztki budyneczków, jakie go zdobiły w XVIII w. Gen. Demidow kazał tu też ustawić posągi świętych, wyrzucone przez duchowieństwo prawosławne z dawnego kościoła Karmelitów.

Pałac stoi na miejscu dawnego zamku Wiśniowieckich, po którym zachowały się jeszcze wały i okopy. W zamku tym urodził się ks. Jeremi Wiśniowiecki ojciec króla. W r. 1640 w miejsce owego zamku wystawił on pałac obronny, który jednak uległ zniszczeniu w r. 1672 przez Turków, przyczem w pień została wycięta ludność miasteczka.

U stóp zamku stoi cerkiew zamkowa (Woznieseńska) zbudowana kosztem Wiśniowieckich w roku 1530, w r. 1870 niefortunnie odnowiona w stylu rosyjskm. Spoczywają tu zwłoki ks. Michała Wiśniowieckiego, starosty owruckiego i Ireny Mohilanki. Obraz M. B. Kostromskiej przywieziony w r. 1608 z nad Wołgi przez ks. Konstantego Wiśniowieckiego w czasie wyprawy Dymitra Samozwańca na Moskwę, został w r, 1917 przeniesiony do cerkwi zamkowej.

W sąsiedztwie bramy zamkowej stoi kościół św. Michała, niegdyś Karmelitów, obecnie parafjalny. Jego dwie zdala widoczne wieże dominują nad miastem.

Tablicę tą usuniętą w r. 1915 przez duchowieństwo prawosławne kazał książę Demidow wmurować w ścianę pałacu. Jak świadczy tablica erekcyjna na froncie kościół poświęcono w r. 1768. W r. 1832 klasztor uległ kasacie, a kościół zamieniono na cerkiew. W r. 1863 skutkiem podpalenia przez żonę parocha prawosławnego Subotowicza spłonęły wieże i dach kościoła, który tak bez przykrycia stał do r. 1917. Wtedy poddano kościół restauracji, zamieniając całkowicie jego wygląd zewnętrzny, zniszczono wewnątrz cenne freski barokowe, ołtarze, ambonę w kształcie łodzi, usunięto z fasady kamienne rzeźby świętych i tablicę erekcyjną. Przy tej restauracji zeszpecono też niesłychanie widok zewnętrzny kościoła łącząc obydwie wieże murem, zakończonym bizantyjską kopułką. W r. 1921 kościół zwrócono katolikom.

Z dawnych zabytków zachował się w lewej nawie zniszczony grobowiec ks. Wiśniowieckich ze stiuku i resztki fresków. Niegdyś były tu też grobowce Mniszchów. Po Karmelitach pozostało kilka obrazów, wśród nich św. Michała włoskiej szkoły. Umieszczony poprzednio w wielkim ołtarzu jako patron kościoła, obecnie znajduje się w ołtarzu lewej nawy. Groby Mniszchów i Wiśniowieckich, znajdowały się w podziemiach kościoła. Ich zwłoki zostały w drugiej połowie XIX w. dla rabunku powyrzucane z trumien i poniewierały się po ziemi, dopóki ks. Demidow nie zarządził ich uroczystego pogrzebu ponownego, przyczem kazał strzelać z dział zamkowych na cześć dawnych właścicieli Wiśniowca.

Obok kościoła resztki klasztoru Karmelitów. Większą część gmachu z dawnym refektarzem i skarbcem rozebrano w latach 1912-17 na zarządzenie duchowieństwa prawosławnego. Malowniczo przedstawia się bramka w murze kościelnym z końca XVIII w.

Na przeciwnym brzegu Horynia leży Stary Wiśniowiec, wieś o 1900 mieszk. położona w miejscu pierwotnej osady. Stoi tu kościół farny z r. 1757 fundacji Jana Mniszcha. Wykończono go dopiero w końcu XVIII wieku w stylu klasycznym. Zabytków nie posiada. Piękny stąd widok na pałac z parkiem i stojącą u stóp cerkiew zamkową.

6 km. na północ z Wiśniowca Zwiniacze, z dużymi pokładami węgla brunatnego.

2 km. na zachód Rydoml, rozległa wieś na wzgórzach położona wśród wiśniowych sadów. Cerkiew i ruiny zamku, ozdobione herbem Rawicz. Są to dane dobra ks. Sołomereckich, które w XVII wieku przeszły na Czartoryskich, a drogą wiana za księżną Celestyną Czartoryską na hr. Rzyszczewskich (klucz oleksiniecki).

W okolicy Wiśniowca spotykamy wyłącznie lasy liściaste, które na terenie gminy zajmują ogółem 1350 ha powierzchni. Koło samego Wiśniowca i Zwiniaczów występuje las grabowy, zresztą lasy mieszane z grabów, brzóz, klonów, jesionów i dębów.

20 km. na zachód z Wiśniowca, na granicy województwa leży miasteczko Nowy Oleksiniec, o 1300 m. z cerkwią drewniana z r. 1841, fundacji hr. G. Rzyszczewskiego. 4 km. na wschód na wzgórzu nad stawem wieś Stary Oleksiniec, z cerkwią murowaną z r. 1756, i ruiną pałacu Rzyszczewskich z pocz. XIX w. zniszczonego w czasie ostatniej wojny. Oleksiniec pierwotnie była to wieś, zwana Andrzejów, należąca do dóbr ks. Wiśniowieckich. W r. 1570 Aleksandra, córka Jędrzeja Wiśniowieckiego wojewody wołyńskiego, wniosła dobra jako posag na Jerzego Czartoryskiego, a od swego imienia zmieniła nazwę osady, zmienionej na miasteczko. W ręku Czartoryskich utrzymywał się Oleksiniec do końca XVIII w. kiedy z ręką córki ks. Józefa Czartoryskiego przeszedł na gen. Gabryela Rzyszczewskiego. Czartoryscy posiadali tu obronny zamek zbud. w końcu XVI w., który został przerobiony na pałac w połowie XIX w. przez hr. Wawrzyńca Rzyszczewskiego. Przed wojna był tu zbiór dzieł sztuki, biblioteka pochodząca częściowo ze zbiorów ks. Czartoryskich z Puław. Od Rzyszczewskich przeszły dobra na generałową Świninową, której własność do dzisiaj stanowią. W czasie wojny pałac i jego zbiory uległy zniszczeniu, gdyż Oleksiniec leżał w bezpośrednim sąsiedztwie frontu austryjacko - rosyjskiego. Przed wojną posiadało miasteczko graniczną rosyjską komorę celną.

6 km. na północ źródła Horynia, obok wsi Horynka.

wstecz     do góry      dalej

(c) 2003 A. Mielcarek, T. Brożbar