WERSJĘ ELEKTRONICZNĄ OPRACOWAŁ TADEUSZ BROŻBAR i ANDRZEJ MIELCAREK

BERESTECZKO i MŁYNÓW

30 km. na północ od Radziwiłłowa, w centrum pozbawionej kolei okolicy między Radziwiłłowem a Łuckiem, leży Beresteczko, miasteczko o 5.000 m., w czem 300 Polaków, zresztą przeważnie żydzi. Dojazd utrudniony skutkiem lichych dróg w okolicy. Najdogodniejszy dojazd autobusem z Dubna. Najbliższa stacja w Dębowej Karczmie (18 km.) dalsza w Radziwiłłowie (30 km.) Z żadnej strony nie dochodzi do Beresteczka gościniec, ale jedynie drogi gruntowe. Rosyjska szosa militarna z Łucka i Dubna, została ze względów wojskowych doprowadzona tylko do Ostrowa, wsi odległej o 7 km. Odległość do Brodów wynosi 35 km. bardzo lichej drogi. Dom zajezdny Icka Manusiewicza, restauracja Dawida Skulskiego.

Beresteczko słynne jest z zwycięstwa wojsk polskich pod dowództwem Jana Kazimierza nad Chmielnickim w r. 1651. Pierwotnie własność Bohowitynów, w XVII w., należało do ks. Prońskich, którzy tu posiadali zamek na wyspie wśród Styru. Jeden z nich, ks. Aleksander Proński (+ 1631) kasztelan trocki, uczynił z Beresteczka siedlisko Arjanów, sprowadzając tu Jędrzeja Wiszowatego. Po Prońskich przeszły dobra w XVII w. na Leszczyńskich, w XVIII w. (1765) na Zamoyskich, później Platerów (1795), Witosławskich, wreszcie hr. Raciborowskich. Słynne były niegdyś na Wołyniu tutejsze jarmarki.

Ozdobą miasteczka jest barokowy kościół farny (św. Trójcy) niegdyś Trynitarzy. Należy on do piękniejszych kościołów na Wołyniu. Klasztor Trynitarzy istniał tu od r. 1620. Obecny kościół fundował w połowie XVIII wieku Tomasz Karczewski, kasztelan halicki, oraz jego brat Jan (+ 1744), który zmarł jako zakonnik tutejszego zakonu. Ich portrety znajdują się w zakrystji. Kościół został wykończony kosztem Zamoyskiego starosty lubelskiego. Trynitarze, którzy prowadzili tu głośne szkoły ulegli kasacie w r. 1832, a ich kościół zamieniono na parafialny.

Dawny klasztor Trynitarzy po kasacie został zamieniony na więzienie, a jego mury rozebrano po pożarze.

Naprzeciw kościoła niewielki cmentarz. Pomieszczono tu 23 groby poległych żołnierzy polskich i wystawiono wspólny pomnik. Jest tu też pomnik rosyjski. W miejscu tem stał niegdyś drewniany kościół sw. Andrzeja, pierwotnie parafialny, w którym Jan Kazimierz przed bitwą wysłuchał mszy świętej.

Niedaleko kościoła stoi wśród dużego parku pałac hr. Raciborowskiej. Jest to budynek piętrowy, wzniesiony w r. 1802 przez hr. Katarzynę z Sosnowskich Platerową w stylu klasycznym, z portykiem kolumnowym od frontu. W r. 1815017 jego sale zostały ozdobione malowidłami Cormaroniego. W r. 1915 zniszczyli go i obrabowali Rosjanie i Austyjacy, zaś w 1920 bolszewicy i miejscowa ludność. Oficynę pałacu stanowi stary dwór parterowy, niegdyś obronny, gdzie w r. 1787 starosta Zamoyski gościł Stanisława Augusta, w czasie jego podróży do Kaniowa. Obok pałacu park, przetrzebiony przez bolszewików, przez który przepływa rzeka Styr.

W miasteczku zachowało się kilka starych dworków z końca XVIII i początków XIX wieku, ozdobionych facjatami. Przeważnie zamieszkują je obecnie żydzi, to też dworki te są na ogół dość brudne. Otaczają one rynek i stoją przy sąsiednich ulicach. Wśród nich stoi oryginalna murowana niewielka synagoga z malowidłami z zewnątrz.

Nad domkami miasteczka dominują mury wykończnej obecnie okazałej cerkwi. Dotychczas posiadało Beresteczko dwie cerkwie murowane, parafialną z r. 1825 i cmentarną z r. 1854.

Miasteczko leży nad stawem, utworzonym przez rzekę Styr, w okolicy pagórkowatej. Za Styrem w stronie południowej przedmieście Piaski.

Niedaleko parku dworskiego na wzgórzu na zachód od miasta koło przedmieścia Jurydyka stoi pomnik ks. Prońskiego Aleksandra (+ 1631) kasztelana trockiego. Pomnik ten ma formę wysokiego obeliska z cegły, jaką zazwyczaj nadawano grobowcom Arjan i kształtem zewnętrznym przypomina pomnik na t.zw. Arjańskiej Mogile, między Rejowcem a Krupem. Zwłoki ks. Prońskiego miały spoczywać w srebrnej trumnie w otworze na I pietrze obeliska. Na jednej z cegieł od stropu wyryty lest podpis "St. August król 1787".

Na tym samym wzgórzu cokolwiek dalej na wschód stoi kaplica sw. Tekli. Wedle tradycji pod kopczykiem, nad którym stoi ta kapliczka mają spoczywać zwłoki 5.000 dziewic, których przełożoną była bł. Tekla, a które tutaj zamordowali Tatarzy.

4 km. na zachód od miasteczka folwark Marucha z kopcem, który ma być mogiłą ks. Maruchy Prońskiej, siostry Aleksandra. Wedle podania przy tym kopcu Jan Kazimierz słuchał nabożeństwa przed bitwą

Pobojowisko bitwy pod Beresteczkiem w r. 1651 rozciąga się na wschód od miasta. Kozacy po bitwie uciekali ku wschodowi, przyczem tysiące zginęło w bagnach nad rzeką Płaszówką obok wsi Płaszewo, 5 km. na wschód od Beresteczka. Ich zwłoki pochowano pod wysoka mogiłą, zwaną Mogiłą Kozacką. Na mogile tej wybudowali Rosjanie w r. 1912 niewykończona dotychczas cerkiew św. Jerzego, o pięciu kopułach, która zdala malowniczo się przedstawia. Przy cerkwi stoi klasztor prawosławny. Na ścianie zachodniej nazewnątrz pomieszczono malowidła bizantyjskie, zdobi ją też ładny portal marmurowy. Cerkiew ma kilka kondygnacji zarówno w części nadziemnej, jak i w części podziemnej, w której pomieszczono za szkłem czaszki i kości pochowanych tu kozaków Chmielnickiego. Obok stoi stara drewniana, malowniczo przedstawiająca się cerkiew św. Mikołaja. Kopiec ten i cerkiew znajdują się w niewielkiej odległości od drogi z Beresteczka do Demidówki.

6 km. na północ od Beresteczka nad Styrem leży Peremyl, wioska z cerkwią, w dobie przed najazdem tatarskim znaczny gród, który był stolicą udzielnego księstwa. Gród ten istniał jeszcze w dobie Lubarta, a do dzisiaj zachowały się po nim tylko wały. Później dobra należały do Leszczyńskich, Skrzyńskich, ostatnio Piotruszewskich.

W okolicy Beresteczka zachowało się kilka zabytków z czasów wojen z Turkami. Odnoszą się do nich w szczególności zniszczone wały koło wsi Korytno (12 km. na południe), oraz pomnik i kurhan na łące cerkiewnej koło wsi Dobrywódka. We wsi cerkiew drewniana z r. 1729.

Przy gościńcu z Beresteczka do Równego, 20 km. na północny wschód od Beresteczka leży Demidówka, miasteczko o 500 m. zwane też Łęczna. Niegdyś własność Garczyńskich. w XIX wieku przeszła na rząd rosyjski.

Obok Ilpiboki, niegdyś własność Strzelnickich, później Strojnowskich, w końcu XIX wieku Witwińskich, wreszcie Rosjan Tuczaninowych. Strzelniccy zbudowali tu w XVIII wieku dwór, który należał do najpiękniejszych staropolskich dworów Wołynia. Posiadał on wyniosły dach łamany, alkowy, bobówki, dwie obszerne oficyny z pokojami gościnnymi, dwie sienie, znaczną ilość pokoi, których ściany były okryte malowanymi obiciami płóciennemi, a wreszcie ozdobne kominki. W połowie XIX w. wszystko to popadło w zaniedbanie. W kaplicy katolickiej groby Strzelnickich.

W sąsiedztwie Ilpibok Rudka, wieś z cerkwią drewnianą z r. 1771, fundacji Józefa Strzelnickiego. We dworze była przed wojną bibljoteka do 10.000 tomów. Są to dawne dobra Rudeckich, po zamku których pozostały ślady przy błotach na końcu wsi, w XVIII wieku Strzelnickich, w XIX w. Wolańskich. Z przeciwnej strony sąsiaduje z Ilpibokami Rohożno, dawne dobra Rohozińskich, później Bernatowiczów, obecnie kolonja czeska z murowaną cerkwią.

7 km. na południe z Domidówki, a 26 km. na północ od stacji kolejowej Rudnia Poczajowska, leży Wołkowyja. Jest to największa kolonja czeska na Wołyniu, licząca około 5.000 mieszkańców. Gmina posiada własną elektrownię, dwa kina, urządzenia miejskie. Klub Czeski z restauracją. Wyglądem odcina się pod każdym względem od sąsiednich wiosek ruskich i miasteczek żydowskich.

W środku okolicy pozbawionej kolei między Łuckiem a Dubnem leży miasteczko Młynów, położone nad Ikwą. Liczy ono 1.600 mieszkańców, w czem 350 Polaków, 500 Rusinów, 750 Żydów. Najbliższa stacja kolejowa (17 km.) znajduje się w Dubnie.

Dojazd ułatwiają autobusy kursujące z Łucka, z Równego i Dubna. Niestety szosa budowana systemem rosyjskim nie przechodzi przez Młynów, ale 2 km. na północ od miasteczka, skąd dojeżdża się do Młynowa bardzo lichą drogą.

W rynku stoi empirowa cerkiew z kopułą i kolumnadą od frontu, fundowana w r. 1830 przez hr. Aleksandra Chodkiewicza dla ocalenia kościoła od kasaty. W czasie ostatniej wojny uległa ona częściowemu zniszczeniu, lecz została w r. 1927 odbudowana.

Niedaleko stoi kościół, skromny budynek jednonawowy, fundowany w r. 1786 przez hr. Janusza Chodkiewicza. Ma on 35 m. długości, 18.5 m. szerokości. W r. 1915, kiedy przez Młynów przebiegał przez 9 miesięcy front wojenny, uległ kościół częściowemu zniszczeniu, lecz już w r. 1921 został odrestaurowany. W ścianach kościoła pomieszczono epitafia żelazne generała hr. Aleksandra Chodkiewicza (+ 1838). Mieczysława hr. Chodkiewicza (+ 1851), Karola hr. Ch. (+ 1855) i innych członków rodziny. Z pamiątek zachował się srebrny ryngraf fundatora kościoła Jana hr. Chodkiewicza obok jego grobowca. Kościół posiada skromne ołtarze rokokowe. W krypcie pod kościołem pomieszczono zwłoki Chodkiewicza, a wśród nich trumny ze zwłokami pomordowanych w r. 1919 przez bolszewików hr. Julji z Ledóchowskich Chodkiewiczowej i jej córki Zofji.

Młynów jest centrem wołyńskich dóbr hr. Chodkiewiczów. Na zachód od miasteczka za Ikwą stoi wśród drzew dużego parku ich pałac. Niegdyś wiodła ku niemu droga po grobli, lecz w czasie wojny droga ta została zniszczona, a obecnie z miasteczka do pałacu trzeba odbywać dość daleką drogę okrężną po szosie. Budowę tego pałacu, zbudowanego w stylu klasycznym, rozpoczęto jednocześnie z kościołom, ok. r. 1780 kosztem hr. Ludwiki z Rzewuskich Chodkiewiczowej, której inicjały zdobiły fasadę. Pałac budowaf Efroim Schröger, nadworny architekt Stanisława Augusta. W r. 1794 zatrzymał się tu Kościuszko wieziony do niewoli, a na pamiątkę jego pobytu usypano w parku niewielki kopiec. Przed wojną należał tutejszy pałac do najpiękniejszych rezydencji polskich na Wołyniu. Jest to piętrowy gmach klasyczny, ozdobiony od frontu facjatą opartą na 6 kolumnach doryckich.

Przed wojną były w pałacu bogate zbiory artystyczne po generale Aleksandrze Chodkiewiczu (+ 1838). Między innymi były tu zbiory srebra i porcelany, cykl obrazów z dziejów Polski, sukmana Kościuszki, czaszka hetmana Chodkiewicza, część archiwum koronnego, papiery konfederacji w Tyszowcach, czapka Napoleona, szabla Sobieskiego (przepadły one w czasie najazdu bolszewickiego). Resztki biblioteki gen. Chodkiewicza i archiwum rodzinne Chodkiewiczów.

W czasie wojny pałac i jego zbiory przeszły bardzo ciężkie losy. W r. 1915 kiedy przez 9 miesięcy Młynów leżał na samym froncie, pałac i park stanowił czołową pozycję austryjacką, podczas gdy miasteczko w ręku rosyjskiem. Pałac uległ wówczas częściowemu zniszczeniu przez artylerią rosyjską i popadł w stan niemal ruiny, z której dotychczas jeszcze się nie podniósł. Tysiące śladów kuł w jego murach świadczą o gwałtowności walk tutaj staczanych. Natomiast zbiory zamkowe przetrwały szczęśliwie wojnę europejską. Zniszczały one dopiero w czasie wojny polsko-bolszewickiej.

Właściciel darował je Muzeum Narodowemu w Krakowie, dokąd jednakże z powodu braków wagonów można było wywieźć tylko część tych zbiorów, reszta pozostała na miejscu. W czasie jarmarku w dniu 28 maja 1919 żołnierze bolszewiccy, którzy popili się w piwnicach zamkowych, rzucili się na rabunek zbiorów pałacu, które uległy zniszczeniu, a przytem zostały w okrutny sposób zamordowane matka i siotrą właściciela hr. Julja z Łedóchowskich i Zofja Chodkiewiczowe. Mordu tego dokonano w pokoju w suterynie pałacu w jego prawym narożniku od strony wjazdu. Resztkę zbiorów jakie ocalały z tego pogromu wywieziono do Krakowa. Wnętrze pałacu znajduje się w stanie nawpół ruiny, a zarówno w klatce schodowej jak i w kilku salach zwisają ze ścian i sklepień resztki pięknej ornamentyki malarskiej sgrafitto, które odpadają wraz z tynkiem.

Obok pałacu stoi zbudowana równocześnie z nim w tym samym stylu piętrowa oficyna. Mieści ona obecnie mieszkanie właściciela, w którem się zachowały resztki dawnych stylowych mebli, przeniesione tu z pałacu i kilkanaście obrazów.

Duży park zdobiło niegdyś kilkanaście budynków, wzniesionych według prof. Schrögera. Dotychczas zachowały się tylko dwa z nich. Jeden mieści spiżarnię, zbudowany jest on w kształcie rotundy i posiada wewnątrz piękną ornamentykę. W dawnej stajni mieści się obecnie oranżerja, Okazała aleja jaka prowadziła do pałacu, została wycięta w czasie wojny i pozostały po niej tylko pnie przy drodze.

2 km. na północ z Młynowa leży nad Ikwą miasteczko Murawica, zamieszkałe przeważnie przez żydów. Gród tutejszy miał istnieć już w XII wieku. W r. 1560 przeszły dobra z ręką Katarzyny z Wiśniowieckich na Grzegorza Chodkiewicza, kasztelana Trockiego. Po zamku Wiśniowieckich z XV wieku pozostał kopiec. Na wyżynie pod miasteczkiem pastwisko zwane Wołyniem, od którego ma pochodzić nazwa kraju.

5 km. na północ z Młynowa leżą Wielkie i Małe Drogostaje. Są to dwie wsie nad Ikwą, gdzie wśród 4.000 mieszkańców jest piąta część Czechów. W XVII wieku dobra tutejsze należały do Sapiehów, później zostały rozparcelowane między Czechów (kolonja Maślanka). W Małych Drogostajach fundował Jan Sapieha i jego żona Konstancja z Herburtów w początkach XVII wieku Kościół Karmelitów na miejscu dawnego zboru arjańskiego.

Był to ładny barok jednonawowy, wykończony w r. 1679, po kasacie w r. 1832 przerobiony na cerkiew. W czasie wojny cerkiew ta uległa zniszczeniu, pozostały nagie mury bez sklepienia. Zniszczeniu uległa również drewniana cerkiew w Wielkich Drogostajach w r. 1869, obecnie zastąpiona nową.

Między Młynowem a Targowicą leży nad Ikwą Dobratyn. Przed wojną istniał tu dwór Miączyńskich i kaplica katolicka które po zniszczeniu w czasie wojny zostały rozebrane.

8 km. na południe od Młynowa leży na wzgórzu nad Ikwą wśród bagnistej okolicy Koblin. Jest to dawna parafja dla Młynowa (do r. 1833), gdzie stary kościół modrzewiowy z r. 1570 rozebrano w r. 1901.

Na południowy zachód z Młynowa, a 17 km. na zachód z Dubna leży wieś Smordwa, która jest centrem wołyńskich dóbr hr. Ledóchowskich. Wśród niewielkiego parku stoi tu ich piętrowy pałac. Pierwotnie był to zamek renesansowy z końca XVI wieku, a wówczas zdobiły go baszty, Ślady dawnej architektury zachowały się na tylnej fasadzie. W dobie klasycznej został pałac przebudowany po raz pierwszy, a przed wojną odrestaurowany w stylu neorenesansowym wedle prof. Stefana Szyllera z Warszawy. Zbiory artystyczne, jakie tu istniały przed wojną, oraz umeblowanie zostały w latach 1917-20 obrabowane przez ludność miejscową i bolszewików. W parku zwraca uwagę okazała lipa. We wsi cerkiew murowana z r. 1787 fundacji Józefa Ledóchowskiego. Prawdopodobnie budował ją ten sam architekt, który jednocześnie przebudowywał pałac. W cerkwi grobowce Ledóchowskich.

W okolicy kamieniołomy dobrego piaskowca kwarcytowego.

Na południe od Smordwy wznoszą się Pełczańskie Góry, częściowo zalesione, a najbliższym od Smordwy ich szczytem (4 km.) jest Czartorja (325 m.) na której znajdują się kamieniołomy.

wstecz     do góry      dalej

(c) 2003 A. Mielcarek, T. Brożbar