WIADOMOŚCI OGÓLNE:
WYGLĄD KRAJU
LUDNOŚĆ
DZIEJE WOŁYNIA
LATYFUNDIA MAGNACKIE
ADMINISTRACJA KOŚCIELNA
ZABYTKI ARTYSTYCZNE
WSKAZÓWKI PRAKTYCZNE

dr Mieczysław Orłowicz

ILUSTROWANY PRZEWODNIK PO WOŁYNIU

Ł U C K  1 9 2 9

NAKŁADEM WOŁYŃSKIEGO TOW. KRAJOZNAWCZEGO I OPIEKI NAD ZABYTKAMI PRZESZŁOŚCI W ŁUCKU

WERSJĘ ELEKTRONICZNĄ OPRACOWAŁ TADEUSZ BROŻBAR i ANDRZEJ MIELCAREK

  STRONA STARTOWA

.

LUDNOŚĆ

.   CZĘŚĆ SZCZEGÓŁOWA:
 

 

Podział administracyjny. Obecnie województwo wołyńskie, mające 29.943 km.2 powierzchni i przeszło 1.500.000 ludności dzieli się na 10 powiatów, w szczególności: łucki, dubieński, horochowski, kowelski, krzemieniecki, lubomelski, zdołbunowski (dawn. ostrogski), rówieński, kostopolski i włodzimierski. Z nich powiaty kostopolski, horochowski i lubomelski powstały dopiero po odzyskaniu niepodległości przez wydzielenie pewnych części powiatów rówieńskiego, włodzimierskiego i kowelskiego. Obecny powiat zdołbunowski (ostrogski) obejmuje tylko skrawki powiatu zasławskiego przyłączonego do Polski (reszta pozostała przy Rosji) i wydzielono części powiatów sąsiednich. Miasta Łuck, Równe i Kowel są wyłączone ze związku powiatowego. Naogół powiaty wołyńskie są bardzo rozległe, podczas bowiem gdy przeciętny powiat w województwach środkowej i zachodniej Polski ma 1000 km.2 pow. i 100.000 ludności, powiaty wołyńskie cyfry te przekraczają wielokrotnie. Ilość powiatów ze względu na sprawność administracji i zaoszczędzenie ludności kosztów dalekiej podróży do miasta powiatowego powinna być w najbliższej przyszłości przynajmniej podwojoną, przez podział zbyt obszernych powiatów dubieńskiego, kowelskiego, krzemienieckiego, łuckiego i rówieńskiego.

Z geograficznego Wołynia wydzielono dwa powiaty, w szczególności kamień-koszyrski i sarneński do województwa poleskiego, dla jedności geograficznej podajemy jednakże ich statystykę w poniżej umieszczonych tablicach. Oprócz związku geograficznego i kościelnego zbliżają się one do Wołynia pod względem etnograficznym, gdyż przy ostatnim spisie ludności w odróżnieniu od innych powiatów Polesia nie wykazano tu wcale ludności białoruskiej, ale znaczną przewagę Rusinów-Ukraińców.

Wedle spisu ludności dokonanego w r, 1921 statystyki ludności Wołynia według narodowości przedstawiała śię w następujący sposób:
POWIAT

Obszar w km. kw.

Ogółem ludności w 1921 r.

Gęstość na 1 km.2 w 1921 r.

Narodowość na 1000 ludn.

Polacy Rusini Biało- rusini Żydzi Inni
DUBNO 3.958 220.000 38 166 706 - 67 61
HOROCHÓW 1.413 78.000 55 197 684 - 78 41
KOWEL 5.916 170.000 31 143 707 4 129 17
KRZEMIENIEC 3.329 222.000 67 133 787 - 74 6
LUBOML 2.038 56.000 28 276 637 - 86 1
ŁUCK 4.302 195.000 45 185 608 1 120 86
OSTRÓG 927 57.000 61 122 713 - 145 20
RÓWNE 6.292 338.000 54 154 654 - 135 57
WŁODZIMIERZ 2.238 101.000 45 246 625 - 105 24

RAZEM

29.943 1.437.000 48 168 683 1 106 42
KAMIEŃ KOSZ. 2.705 59.000 22 103 710 - 27 160
SARNY 6.030 146.000 24 168 710 4 97 21
Pewnym uzupełnieniem, względnie korekturą powyższych cyfr jest statystyka wyznaniowa, która wedle spisu z r. 1921 przedstawiała się w następujący sposób:
POWIAT

Wyznania na 1000 ludności

Rzymskokatolicy

Prawosławni

Starozakonni

Inni

DUBNO 90 813 79 18
HOROCHÓW 103 772 84 41
KOWEL 88 761 137 14
KRZEMIENIEC 77 840 82 1
LUBOML 130 757 99 14
ŁUCK 145 650 132 72
OSTRÓG 97 742 153 8
RÓWNE 135 689 139 38
WŁODZIMIERZ 194 659 119 28

RAZEM

115 742 115 28
KAMIEŃ KOSZ. 32 930 34 4
SARNY 93 801 101 5
Wedle spisu z r. 1926 ludność Wołynia powiększyła się znacznie, w międzyczasie uległ też zmianie obszar powiatów. Przedstawia to następująca tabela:

P O W I A T

Obszar

Ludność

km.2

w r. 1926

DUBNO 2.704 . 174.000 .
HOROCHÓW 1.535 . 92.000 .
KOSTOPOL 3.164 . 124.000 .
KOWEL miasto - . 26.000 .
KOWEL powiat 5.700 . 362.000 .
KRZEMIENIEC 2.668 . 209.000 .
LUBOML 2.018 . 64.000 .
ŁUCK miasto 6 . 29.000 .
ŁUCK powiat 4.315 . 196.000 .
RÓWNE miasto 5 . 47.000 .
RÓWNE powiat 2.863 . 174.000 .
WŁODZIMIERZ 2.974 . 124.000 .
ZDOŁBUNÓW (Ostróg) 1.085 . 100.000 .

RAZEM.

28.157 km.2

1.731.000

Jak widać z powyższej statystyki wśród ludności Wołynia przeważają Rusini, wyznania prawosławnego. Stanowią oni jednakże przeważnie ludność wiejską.

Miasta i miasteczka są w większości zamieszkałe przez żydów. W całem województwie stanowią oni tylko 12% ludności, jednakże w miastach i miasteczkach wynoszą 70-90%. Przeważnie posługują się między sobą żargonem, natomiast ich inteligencja i półinteligencja językiem rosyjskim, dzięki czemu w miastach wołyńskich słyszy się język rosyjski znacznie częściej, niżby to wynikało z bardzo niskiego procentu Rosjan wśród ludności Wołynia.

Polacy - katolicy procentowo (11,5%) dorównywują na Wołyniu żydom, a cokolwiek wyższa (16,8%) cyfra osób narodowości polskiej pochodzi stąd, że przy spisie ludności z r. 1921 część żydów i prawosławnych, zapisała się za Polaków. Niegdyś procent Polaków w województwie wołyńskiem był znacznie wyższy, jednakże cofnął się on znacznie w czasie przeszło stuletnich rządów rosyjskich. Dla polskości Wołynia wielkim ciosem było zarządzone przez rząd rosyjski po powstaniach w r. 1831 i 1863 masowe zamknięcie wszelkich szkół, kasata klasztorów, zamknięcie wielu parafji, przemiana kościołów na cerkwie prawosławne, zniesienie unji w r. 1839 i przymusowe zapisywanie katolików na prawosławie. Gdy w r. 1906 przyszła wolność religijna, potomkowie przymusowo nawróconych tylko częściowo powrócili do polskości i katolicyzmu. Po wojnie żywioł polski doznał pewnego wzmocnienia, dzięki osadom wojskowym, rozrzuconym po całym Wołyniu.

Spis ludności w r. 1921 wykazał na Wołyniu 25.200 Czechów, których kolonje leżą w różnych okolicach południowej części Wołynia. Zaczęli przybywać na Wołyń w r. 1868, nabywając parcelowaną ziemię wielkiej własności, której nie mogli nabywać chłopi polscy z powodu zakazu osiedlania się na Wołyniu. Koloniści czescy, którzy przybyli przed rokiem 1881 pozostali katolikami, ci, którzy przybyli później przyjęli prawosławie, gdyż wedle ukazu z r. 1881 ziemie na Wołyniu mogli nabywać tylko prawosławni i to nie Polacy. W kilku kolonjach czeskich zbudował nawet rząd rosyjski cerkwie prawosławne. Czesi jednakże, aczkolwiek urzędowo prawosławni, nie odznaczają się religijnością i rzadko zaglądają do cerkwi. W wielu kolonjach wyznają religję husycką (Bracia Czescy) i posiadają własne duchowieństwo.

W niektórych wytrwali mimo nacisku rządu rosyjskiego przy katolicyzmie, jak np. w Teremnie koło Łucka, gdzie Czesi na kolanach błagali gubernatora Trepowa o zachowanie religji.

Czesi są wzorowymi rolnikami, lepszymi niż Niemcy, a niewątpliwie najlepiej z narodowości zamieszkujących Wołyń uprawiają ziemię. Kolonje czeskie, o dużych domach otoczonych sadami, odznaczają się czystością i zamożnością. Domy mają odrębną architekturę, są duże, przeważnie murowane o sześciu izbach, połączone ze suszarniami chmielu. Stoją one wśród sadów i klombów kwiatowych. Budynki gospodarskie murowane. We wsi jest zazwyczaj przyzwoita gospoda, dom ludowy, teatr ludowy, szkoła czeska, a koło wsi piękne chmielarnie. Obecnie jest na Wołyniu 35 państwowych szkół czeskich z 35 nauczycielami Czechami, a nadto w trzech szkołach państwowych polskich uczy się języka czeskiego jako przedmiotu. W r. 1924 było w czeskich szkołach ludowych 2.000 uczniów, zaś w gimnazjach 53 uczniów czeskiej narodowości. W Dubnie mieszka najwięcej Czechów z miast wołyńskich. Życiem kulturalnem czeskiem na Wołyniu kieruje Czeska Macierz Szkolna. Ma ona siedzibę w Łucku przy ul. Jagiellońskiej 16, gdzie mieści się też Klub Czeski. We wszystkich większych kolonjach czeskich istnieją dobrze zorganizowane gniazda Sokoła, oraz straże ogniowe. Kolonje czeskie są zazwyczaj oddzielone od wsi ruskich, a na ludność miejscową prawosławną patrzą koloniści czescy z góry. Za największą i najlepiej urządzoną kolonję czeską na Wołyniu uchodzi Wołkowyja, na północ od Dubna, posiadająca 5.000 mieszkańców.

Względnie najliczniejsze są kolonje czeskie w powiecie łuckim i dubieńskm. W pierwszym jest około 40 kolonji o 5.235 mieszkańców, Naogół kolonje czeskie są małe, poza Wołkowyją do większych kolonji czeskich należą Kupiaczów między Włodzimierzem a Łuckiem, Buderaż na południe od Mizocza, Teremne i Hnidawa koło Łucka, oraz Glińsko i Urwenna koło Zdołbunowa.

Niemców jest na Wołyniu 24.900, a więc prawie tyle co Czechów. Najgęściej osiedli w powiecie łuckim, gdzie jest ich ponad 13.000 i kowelskm. Mają swoje gospodarstwa od 10 do 20 ha. albo dzierżawią ziemię od rządu lub obywatelstwa. Są między nimi i wielcy obszarnicy. Wyznają religię ewangelicką i mają kilka parafji na Wołyniu (np. Łuck, Rożyszcze). Szkół niemieckich państwowych mają 16 z 17 nauczycielami.

 

 
  1. Łuck
  2. Okolice Łucka, Żydyczyn, Torczyn, Targowica
  3. Łuck-Horochów-Stojanów
  4. Łuck-Kiwerce-Kowel
  5. Kowel-Włodzimierz-Poryck
  6. Uściług-Wojnica-Kisielin
  7. Kowel-Luboml-Opalia-Świteź
  8. Kowel-Zabłocie-Ratno
  9. Kowel-Kamień Koszyrski
  10. Kowel-Czartorysk-Sarny-Ostki
  11. Kiwerce-Ołyka-Klewań-Równe
  12. Równe
  13. Równe-Sarny-Dąbrowica
  14. Równe-Korzec
  15. Korzec
  16. Równe-Mogilany
  17. Ostróg i okolica
  18. Zdołbunów-Dubno-Radziwiłłów
  19. Beresteczko i Młynów
  20. Krzemieniec i okolica
  21. Katerburg, Szumsk i Antonowce
  22. Mizocz i Dermań
  23. Poczajów
  24. Wiśniowiec i Oleksiniec
  25. Zbaraż-Łanowce

 

 


MATERIAŁY DODATKOWE:

Pocztówka z 1917 r.

otwórz w oknie

wstecz     do góry      dalej


(c) 2003 A. Mielcarek, T. Brożbar