WERSJĘ ELEKTRONICZNĄ OPRACOWAŁ TADEUSZ BROŻBAR i ANDRZEJ MIELCAREK

POCZAJÓW

Dojazd. Poczajów oddalony jest o 20 km. lichej drogi zarówno od stacji kolejowej w Krzemieńcu, jak i od Radziwiłłowa. Najdogodniejszy dojazd autobusem z Krzemieńca. Dla idących pieszo bardziej wskazane dojście z Krzemieńca dla zwiedzenia Szwajcarji Wołyńskiej, (opis drogi p. str. 328), przyczem na przestrzeni ostatnich 3 km. ma się piękny widok na wznoszącą się na wzgórzu Ławrę Poczajowską. Najładniejszym jest jednakże widok zdala na Poczajów i dominującą nad nim Ławrę z szeregiem cerkwi, wież, kopuł, z kolorowymi dachami i złoconą kopułą dzwonnicy dla osób, które przyjeżdżają do Poczajowa od strony południowej t. j. od Łosiatyna. Na przestrzeni kilku kilometrów widzi się doskonale Ławrę Poczajowską, dominującą nad całą okolicą.

Hotel "Biały". Niedaleko Ławry restauracja Czeska Valaszka, na rynku druga restauracja czeska Hajszynka.

Poczajów, zwany też Nowym Poczajowem, jest miasteczkiem o 1900 m. położonym na równinie u stóp wzgórza, zajętego przez Ławrę Poczajowską. Miasteczko posiada wiele charakterystycznych dla Wołynia domków z podsieniami i wysokimi dachami. Są one budowane z drzewa, okładane cegłami, które są przymocowane gwoźdźmi. Dachy kryte dachówką. Kościół przebudował w r. 1744 Jezuita Paweł Giżycki z kolegium w Krzemieńcu. Tutejsze dobra należały w XVII wieku (1650) do Domaszewskich, w r. 1774 do Tarnowskich.

Poczajów jest najsłynniejszem, prawosławnem miejscem odpustowem w Polsce, dokąd corocznie przybywają dziesiątki tysięcy pielgrzymów. Odpusty odbywają się tylko od wiosny do jesieni. Do największych należą odpusty na Wielkanoc, na św. Ducha (w Skicie), 28 sierpnia (Wniebowzięcie M. Boskiej), oraz 10 września (Hioba). Połączone są z niemi procesje z cudownym obrazem M. Boskiej oraz relikwiami Hioba.

Dzieje klasztoru tutejszego znane są od XIII wieku. Na wzgórzu wśród skał znajdowało się sporo pieczar, podobnych do grot, jakie widzimy dzisiaj na Dziewiczej Górze w Krzemieńcu. W pieczarach tych, częściowo jeszcze zachowanych w podziemnych cerkwiach, wiedli pustelniczy żywot pierwsi zakonnicy prawosławni. Sława miejsca wzrosła, gdy wedle legendy zjawiła się na górze M. Boska, pozostawiając ślad Swej stopy na kamieniu dotychczas zachowanym. Faktyczne dane historyczne sięgają do r. 1597, kiedy to Anna z Kozińskich Hojska, sędzina ziemska łucka, wzniosła murowaną cerkiew Uśpienia Bogarodzicy, gdzie ofiarowała cudami słynący obraz M. Boskiej, darowany jej w r. 1559 przez metropolitę carogrodzkiego Neofita, który wówczas gościł u niej w Urlach. Przełożonym klasztoru był wówczas bł. Hiob (1550-1651), znany zarówno z bogobojnego życia, jak i z wrogiego stosunku do katolicyzmu, dzięki czemu klasztor tutejszy w czasach unji, był jednym z filarów prawosławia. Służyła do tego założona przez bł. Hioba drukarnia, gdzie drukowano liturgiczne dzieła słowiańskie i polskie, skierowane przeciwko unji. Pod koniec życia Hioba w r. 1649 poświęcił on okazałą murowaną cerkiew św. Trójcy, fundowaną przez właścicieli Poczajowa Teodora i Ewę Domaszewskich. Wnosząc z zachowanych ilustracji, był to budynek wzniesiony w stylu bizantyjskim, o charakterze obronnym, z kilku kopułami. Dobudowano do niej kilka mniejszych cerkwi o charakterze kaplic. Cerkiew ta była ufortyfikowana, a wraz z klasztorem otaczały ją wały z drewnianą palisadą i 4 basztami po bokach. W r. 1665 Turcy i Tatarzy pod wodzą Chana Nure dina przez 3 dni oblegali nadarmo Ławrę, a ich odwrót tłumaczy legenda cudownym pojawieniem się M. Boskiej i Hioba.

Dopiero w r. 1713 przeszła Ławra w ręce katolickich Bazylianów, a od połowy XVIII wieku klasztor tutejszy był rezydencją generała Bazylianów i prowincjała ich prowincji ruskiej. W r. 1759 wstapił do tutejszego klasztoru słynny starosta kaniowski, Mikołaj Potocki, który żył tu na pokucie do śmierci w r. 1782. Za jego czasów rozebrano dawną cerkiew św. Trójcy, oraz dobudowanych do niej 6 mniejszych cerkwi, a wzniesiono na tym miejscu okazały sobór, wykończony w r. 1785 już po śmierci fundatora. Z jego inicjatywy i za jego staraniem koronowano cudowny obraz M. Boskiej w r. 1779 koronami przysłanemi przez papieża Klemensa XIV, a na uroczystości w dniu 8 września przybyło według zapisków 1000 duchownych obrządku łacińskiego i greckiego, oraz 100.000 wiernych. Uroczystości odbywały się na polu na wschód od Ławry a przypomina je wzniesiona na tym miejscu cerkiew Narodzenia M. Boskiej, oraz wiodąca ku niej od klasztoru aleja lipowa.

Ławra Poczajowska za czasów bazyljańskich uchodziła za Częstochowę Unitów, gdzie za dzieciństwa modlił się też często Juljusz Słowacki. W ręku Bazylianów utrzymała się Ławra tylko do powstania w r. 1831, poczem za karę za popieranie powstania zakonników rozesłano do innych klasztorów, a Ławrę oddano duchowieństwu prawosławnemu. Tytuł Ławry otrzymała ona oficjalnie w r. 1833 od Mikołaja I, przyczem uznano ją za czwartą co do znaczenia cerkiew w Rosji, po Ławrze Peczerskiej w Kijowie, ławrach św. Trójcy i Aleksandra Newskiego. Archimandrytami bywali zazwyczaj biskupi wołyńscy. Po odzyskaniu przez prawosławnych Ławrę zaczęto przebudowywać, z glównej cerkwi usunięto urządzenie katolickie, dobudowano Święte Wrota, cerkwie boczne, oraz dzwonnicę. Wszyscy carowie rosyjscy przybywali tu w odwiedziny i ofiarowywali znaczniejsze fundusze na urządzenie Ławry.

Klasztor tutejszy mający około 100 zakonników był za rosyjskich czasów siedliskiem agitacji prawosławnej i carosławia, którą to agitację rozciągano też na sąsiednie powiaty w byłej Galicji. Od r. 1881 wydawano jako organ "Poczajowski Listok". Działał tu osławiony z czarnosiecinnej agitacji mnich Witalis, a wydawnictwa Ławry przesiąknięte były nienawiścią do polskości i katolicyzmu. Można się o tem przekonać, czytając przedwojenne wydawnictwa, sprzedawane dotychczas w księgarni klasztornej koło wejścia na dziedziniec.

Ławra Poczajowska stanowi kompleks bardzo malowniczo ugrupowanych budynków o kolorowych dachach i złoconych kopułach, które zajmują szczyt wzgórza, 386 m. n. m. dominującego nad miasteczkiem i okolicą. Do budynków tych należy główna cerkiew, dzwonnica, klasztor, kilka cerkwi bocznych i pałac archimandryty.

Na zboczach wzgórza stoją liczne kramy odpustowe. Wznosimy się wśród nich ku górze, mijając niewielką kaplicę z kopią obrazu M. B. Peczerskiej. Wejście na dziedziniec zamyka empirowa brama, zwana Świętemi Wrotami, zbudowana w r. 1839, za którą prawosławni zdejmują nakrycie z głowy. Na prawo stoi niewielki budynek mieszczący księgarnię klasztorną (wydawnictwa, opisy, fotografje, pocztówki), zaś na lewo pałac biskupi. Pałac ten od strony dziedzińca dość niepokaźny stoi na zboczu wzgórza, a z przeciwnej strony ma 3 piętra. Wewnątrz dobre portrety fundatotów cerkwi, starościny Hojskiej, Domaszewskich i Mikołaja Potockiego, oraz archimandrytów.

Nad całym kompleksem budynków klasztornych i nad całą okolicą dominuje stojąca na szczycie wzgórza soborna Cerkiew Wniebowzięcia (Uśpienia Bogarodzicy). Wybudowaną została ona w latach 1771-91 kosztem Mikołaja Potockiego, według planów Jana Gotfryda Hofmana ze Śląska. Jest to okazały gmach rokokowy z dwiema wieżami od frontu, z kopułą na skrzyżowaniu naw i niewielką wieżyczką nad prezbiterjum. Stylem rokokowym odbija ta cerkiew od wielu innych na Wołyniu, a zbliża się do unickiej katedry św. Jura we Lwowie.

Cerkiew ta jest najokazalszą cerkwią kresów wschodnich i najpiękniejszą budowlą kościelną na Wołyniu. Szczególnie pięknie przedstawia się ona z zewnątrz, gdyż zachowała tutaj swój pierwotny wygląd. Natomiast wnętrze ucierpiało znacznie skutkiem usunięcia pierwotnego urządzenia bazyliańskiego, dostosowanego do stylu cerkwi i dodania niezbyt artycznych uzupełnień z XIX w. Założenie cerkwi trzynawowe, krzyżowe. Sklepienie cerkwi zdobią nowoczesne modernistyczne freski, zaś ściany niezbyt artystyczne malowidła z końca XIX wieku przedstawiające cykl cudów M. B. Poczajowskiej. O wiele wyżej pod względem artystycznym stoją pozostałe po Bazylianach dobre obrazy ścienne z końca XVIII w., ze scenami z życia Chrystusa i M. Boskiej.

Wielki ołtarz zasłania okazały ikonostas, fundowany w roku 1862 kosztem Aleksandra II, za 50.000 rubli. W jego górnej części umieszczono cudami słynący obraz M. B. Poczajowskiej. Jest to obraz niewielkich rozmiarów, malowany na desce, oprawny w r. 1866 w złotą ramę, wysadzoną drogimi kamieniami i ozdobioną promieniami ze złoconego srebra. Koło obrazu wiszą liczne wota. W czasie niektórych nabożeństw spuszczają obraz przed carskie wrota, a od 1 października do Wielkanocy wynoszą go do cerkwi św. Trójcy.

Za ikonostasem znajduje się właściwy wielki ołtarz, w którym umieszczono prestoł, okryty srebną materją wagi 147 kg. Znajduje się tu obraz Zaśnięcia M. B. podarowany w r. 1590 przez Annę Hojską. Nad ikonostasem pomieszczono dwa balkony dla chóru. Na lewo od prezbiterjum znajduje się skarbiec kościelny, biblioteka i archiwum. W skarbcu przedmioty pochodzą z okresu prawosławnego po r. 1831, gdyż poprzednie katolickie zostały usunięte.

W nawie głównej niedaleko wejścia, w miejscu gdzie miała się po raz pierwszy objawić Matka Boska, pomieszczono w ołtarzu płaskorzeźbę z brązu z wyobrażeniem tego zjawienia się oraz w relikwiarzu za szkłem kamień z odbiciem stopy M. Boskiej. Znajduje się tu też naczynie z wodą cieszącą się sławą cudowności, palą się zawsze świece a przed ołtarzem klęczą tłumy pobożnych. W lewej nawie w srebrnym relikwiarzu znajdują się relikwie kilkunastu świętych.

Nad nawami posiada cerkiew empory, które łączą się z nawami za pośrednictwem oryginalnych eliptycznych otworów, umieszczonych w sklepieniu naw. W emporach tych urządzono po lewej stronie cerkiew św. Aleksandra, po prawej cerkiew św. Mikołaja, na pamiątkę odwiedzin carów Mikołaja I i Aleksandra II.

W podziemiach głównej cerkwi znajdują się nadto dwie dalsze cerkwie. Pierwszą kondygnację zajmuje cerkiew Pieczarna, która stanowi jakgdyby długi korytarz pod fasadą cerkwi głównej i tarasu przed tą cerkwią. Okna cerkwi Pieczarskiej są umieszczone w uboczu góry, poniżej głównej cerkwi. Z cerkwi tej skręca się w lewo w połowie jej długości do pieczary, w której pędził pustelnicze życie bł. Hiob, (p. wyżej) i gdzie w srebrnej trumnie fundowanej w r. 1849 przez hr. Annę Orłową spoczywają jego zwłoki. Na prawo od ołtarza z relikwiarzem widzimy wejście do małej pieczary 4 m. szerokiej a 2 m. długiej, w której bł. Hiob zamykał się na modlitwy. Znajdujące się tu duże obrazy Zbawiciela i M. Boskiej w srebrnych sukniach mają pochodzić z pierwotnej cerkwi św. Trójcy z r. 1649.

Pod cerkwią Pieczarną znajduje się jeszcze cerkiew św. Antoniego, do której skręca się schodami w lewo, nie dochodząc do poprzedniej cerkwi. W pierwszej sali umieszczono cały szereg zabytków artystycznych (obrazy i rzeźby) pozostałych po Bazylianach. Nabożeństwa w cerkwi św. Antoniego odbywają się tylko w uroczyste święta.

Również pod ołtarzem ze Stopką M. Boskiej znajduje się obszerna pieczara, z której ścian kapie woda, pita przez pielgrzymów. Wszystkie te pieczary pierwotnie służyły za mieszkania zakonników.

Z tarasu przed główną cerkwią mamy wspaniały widok na daleką okolicę. Nad wzgórzami w stronie południowo-zachodniej jako punkt najwyższy dominuje wzgórze, którego szczyt wieńczy klasztor i kościół Dominikanów w Podkamieniu. (Patrz dr. M. Orłowicza "Przewodnik po Galicji"). Widok ten tak się niegdyś podobał Mikołajowi I, że nazwał okolicę Poczajowa "Rosyjską Szwajcarją". Osobno stoi wysoka dzwonnica, pięknie zaprojektowana, wzniesiona przez Rosjan w miejsce poprzedniej unickiej, w latach 1861-71. Jej złocona kopuła, zdala widoczna, wieńczy cały kompleks zabudowań Poczajowskiej Ławry. Na dzwonnicy umieszczono dzwon z r. 1621, i drugi duży dzwon o wadze 11.200 kg. Ze szczytu dzwonnicy widok jeszcze szerszy i piękniejszy, niż z galerji przed cerkwią.

Na dziedzińcu Ławry, oprócz cerkwi głównej, stoi jeszcze kilka innych cerkwi. Największą z nich jest stojąca poniżej dzwonnicy nowa cerkiew M. Boskiej, w rosyjskim stylu bizantyjskim, która cokolwiek psuje stylową harmonję całości. Zbudowano ją przed wojną, głównie dzięki staraniom mnicha Witalisa. O wiele piękniej niż widok zewnętrzny przedstawia się wnętrze tej cerkwi, której ściany zdobią bardzo ładne modernistyczne freski rosyjskie.

Przy wschodnim skrzydle klasztoru stoi cerkiew św. Trójcy, odwrócona absydą ku dzwonnicy. Pierwotna cerkiew św. Trójcy, fundowana w r. 1649 przez Domaszewskich, została rozebrana w połowie XVIII wieku dla zrobienia miejsca pod nową cerkiew. Obecną zbudowali Rosjanie w r. 1862. W lecie odbywają się tutaj nabożeństwa tylko w niektóre dnie, natomiast od 1 października do Wielkanocy odbywają się nabożeństwa codziennie i tutaj przenosi się cudowny obraz.

Za główną cerkwią stoi ogromny gmach klasztoru, w którym przebywa dotychczas około 100 mnichów prawosławnych. W jadalni urządzono w r. 1887 cerkiew św. Barbary, gdzie nabożeństwa odbywają się tylko w soboty. Dziedziniec klasztoru za absydą głównej cerkwi jest miejscem, gdzie na Wielkanoc, 28 sierpnia i 10 września odbywają się procesje ze zwłokami bł. Hioba. Jest tutaj też studnia św. Hioba, głęboka na 38 m. Pośrodku podwórza zbudowano kaplicę na pamiątkę 900 lecia chrztu Rusi. Klasztor posiada własną drukarnię, założoną w początkach XVII wieku, która zatrudnia około 30 osób, aptekę, szpital, pracownie obrazów kościelnych, a nawet własną fabrykę świec, która produkuje rocznie około 10.000 kg. świec dla potrzeb Ławry. Z balkonu klasztoru ładny widok na okolice Ławry z północnej strony.

Zbocza wzgórza, na którym stoi klasztor porastają duże sady, ze stuletnimi drzewami owocowymi, wśród których jest sporo orzechów.

Pamiątką Koronacji M. B. w r. 1779 jest Kaplica Narodzenia M. Boskiej zbudowana w miejscu Koronacji oraz wiodąca ku niej aleja lipowa, zasadzona na pamiątkę wzdłuż drogi, którą przenoszono obraz.

Za aleją koronacyjną w odległości 2,5 km. od Ławry na południowy wschód stoi na szczycie niewielkiego zalesionego wzgórza drugi klasztor wraz z cerkwią, Jest to Skit, wraz z cerkwią św. Ducha. Niegdyś była tu cerkiew drewniana, która podupadła za czasów unickich i na prośbę chłopów przewieziono ją do Borszczówki. Obecną cerkiew zbudowano w latach 1901-1903, w rosyjskim stylu. Zdobi ją od frontu dzwonnica, ponadto kopuła duża i 5 mniejszych. W podziemiach tej cerkwi mieści się druga cerkiew św. Serafina. W klasztorze przy Skicie przebywa stale około 30 mnichów z Ławry. Na wielki odpust w dniu św. Ducha przynoszą tu z Ławry obraz M. Boskiej. Ze Skitu piękny widok na Ławrę Poczajowską. W połowie drogi zachowały się dwa bardzo stare buki.

W Starym Poczajowie (3 km.) cerkiew drewniana z r. 1643.

Okolica Poczajowa jest dość bogatą w lasy, które w tutejszej gminie zajmują przeszło 2.000 ha. powierzchni. W szczególności około samego Poczajowa, Ledóchowa, Berezyny, Taraża, Rzęśłówki i Roztok mamy lasy liściaste, w których rosną graby, brzozy, dęby, jawory, jesiony, lipy i buki.

6 km, na południe od Poczajowa przedziera się przez Woroniaki rzeka Ikwa, która tworzy wśród nich dolinę kilkadziesiąt kilometrów długą, ciągnącą się od granicy województwa po Bereźce koło Krzemieńca. Po drodze przepływa Ikwa liczne stawy, z nich największe koło wsi Taraż. 8 km, na południowy wschód z Poczajowa. Najwyższe wzgórze bliższych okolic Poczajowa 399 m. n. m. leży 4 km. na południowy zachód.

9 km. na zachód z Poczajowa leży wśród wzgórz Leduchów, wieś o 1500 m. gniazdo rodziny Ledóchowskich, do których dobra należały do XVIII w. Pierwotnie było to miasteczko. Cerkiew murowana fundacji Ledóchowskich. Okolica górzysta i lesista (lasy liściaste), podobnie jak w Poczajowie. Wieś oddaloną jest 15 km. od stacji kolejowej w Radziwiłłowie.

wstecz     do góry      dalej

(c) 2003 A. Mielcarek, T. Brożbar